Από τον Στέφανο Παπαγεωργίου*

Τα ξημερώματα της 18ης Μαρτίου 1936 πέθανε στο Παρίσι ο Ελευθέριος Βενιζέλος σε ηλικία 72 ετών από εγκεφαλικό που είχε πάθει το πρωί της 13ης Μαρτίου 1936. Οι μέρες περνούσαν και σιγά σιγά η κατάστασή του χειροτέρευε. Παρέλυσε η δεξιά πλευρά του και τα λόγια του όσο πήγαινε και λιγόστευαν. Οι γιατροί που τον εξέταζαν διαπίστωσαν ότι έπαθε εγκεφαλική συμφόρηση. Η γυναίκα του, η Ελένη Βενιζέλου τηλεγράφησε στα παιδιά του Κυριάκο και Σοφοκλή ότι η κατάσταση του πατέρα τους ήταν πολύ κρίσιμη. Κι όμως, αν και δεν είχε επαφή με το γύρο κόσμο, όταν τον επισκέφτηκε ο φίλος του Βασίλης Σκουλάς τον αναγνώρισε και σηκώνοντας το χέρι του έπιασε τον ώμο και κάτι πήγε να του πει. Εκείνο το πρωί της 17ης Μαρτίου η Ελένη Βενιζέλου έστειλε τηλεγράφημα στον Θεμιστοκλή Σοφούλη ότι : «Με βαθυτάτη οδύνη σας γνωρίζω ότι ο πρόεδρος ασθενεί σοβαρότατα». Το ίδιο βράδυ με πρωτοβουλία του Σοφούλη και των βουλευτών των Φιλελευθέρων και πλήθος κόσμου έγινε δέηση στον Άγιο Γεώργιο Καρύτση για τη διάσωση του Ελευθερίου Βενιζέλου. Όμως η κατάστασή του ήταν μη αντιστρέψιμη.

Η Ελένη Βενιζέλου στο βιβλίο της «Στη σκιά του Βενιζέλου» γράφει χαρακτηριστικά: «... το παραλήρημα άρχισε τη νύχτα της 17ης προς 18ης. Ταραγμένος ήθελε να σηκωθεί. Το χάραμα, ήσυχος, είχε μερικές στιγμές διαύγειας, αναζήτησε το χέρι μου, το έσφιξε δυνατά και πολύ ήρεμος, έσβησε γύρω στις οκτώ το πρωί». Με νέο τηλεγράφημά της στον Σοφούλη το πρωί της 18ης Μαρτίου η Ελένη γράφει «Με βαθυτάτη οδύνη αναγγέλλω ανεπανόρθωτον συμφορά που μας έπληξε».

Το Σάββατο στις 21ης Μαρτίου η σωρός του Βενιζέλου μεταφέρθηκε από το σπίτι του της οδού Μποζόν, στην Ελληνορθόδοξη εκκλησία του Αγίου Στεφάνου (δύο μέρες νωρίτερα είχε ταριχευθεί). Στη συνέχεια, μεταφέρθηκε με τρένο στο σταθμό της Λυών κι από εκεί έφτασε στο Μπρίντεζι της Ιταλίας. Από εκεί με τα αντιτορπιλικά «Κουντουργιώτης» και «Ψαρά» που είχε στείλει η ελληνική Κυβέρνηση μεταφέρθηκε στην Ελλάδα.

Στην Αθήνα όμως η κυβέρνηση του Δεμερτζή ήθελε η σωρός να εκτεθεί σε λαϊκό προσκύνημα στη Μητρόπολη και από εκεί ο ενταφιασμό του να γίνει στην Κρήτη. Όμως η αντιβενιζελική παράταξη που ήταν τότε στην εξουσία δεν ήθελε να γίνει αυτό – ούτε νεκρό δεν τον ήθελαν στην Αθήνα – και ζήτησαν τη μεσολάβηση του Σοφούλη ώστε η σωρός να πάει κατευθείαν στην Κρήτη. Η Ελένη Βενιζέλου τελικά, μετά από πολλές πιέσεις και συμβουλές αποφάσισε η σωρός να πάει κατευθείαν στην Κρήτη.

Ο πρωθυπουργός Δεμερτζής που δεν ήταν φοβερά αντιβενιζελικός όπως ο Μεταξάς, για να μετριάσει τα πράγματα και για να αποφορτιστεί την κατάσταση έβγαλε μήνυμα που έλεγε : «Υπήρξε μεγάλος πολιτικός, ο μέγιστος των πολιτικών της νεότερης Ελλάδος. Ενεψύχωσε το Έθνος δια τον απαραμίλλων αυτού χαρισμάτων. Άφθαστος φιλοπατρία, ανυπέρβλητος δύναμις εκτελέσεως, νους διαυγέστατος, ιδιοσυγκρασία ικανή προς ανάληψιν των μεγίστων ευθυνών, είχεν όλα τα χαρίσματα του μεγάλου ανδρός. Είμαι βέβαιος ότι και οι πλέον αδιάλακτοι εχθροί αυτού θα σταματήσουν ευλαβείς προ του νεκρού και θα αισθανθούν ότι εξέλιπεν η ισχυτοτέρα πολιτική δύναμις της Ελλάδος».

Στο λιμάνι των Χανίων η σωρός του Βενιζέλου έφτασε το πρωί της 27ης Μαρτίου 1936 και εκεί περίμεναν χιλιάδες κόσμου και παλιοί συναγωνιστές του που μετέφεραν το φέρετρο στο μητροπολιτικό ναό των Χανίων όπου ψάλθηκε η νεκρώσιμος ακολουθία και εκφωνήθηκαν οι επικήδειοι λόγοι. Ήταν τόσο πολύ φορτισμένη η κατάσταση, ήταν τόσα πολλά τα δάκρυα και η συγκίνηση του κόσμου, ώστε ο φίλος του Γεώργιος Καφαντάρης κατέρρευσε και δεν μπόρεσε να εκφωνήσει τον επικήδειο που είχε γράψει. Στην κηδεία του ήταν όλη η στρατιωτική και πολιτική ηγεσία της χώρας και εκ μέρους του βασιλιά Γεωργίου, ο διάδοχος Παύλος. Η σωρός μεταφέρθηκε στη Χαλέπα στον ναό της Αγίας Μαγδαληνής όπου παρέμεινε δύο μέρες σε λαϊκό προσκύνημα. Τη 29η Μαρτίου έγινε η ταφή του στο Ακρωτήρι.

Έτσι τελείωσε μια ζωή που προσέφερε τόσο πολλά στην Ελλάδα, ήταν αυτός που την αναδημιούργησε, ήταν αυτός που διπλασίασε την Ελλάδα και την έφτασε από τη Μελούνα στον Έβρο, που ενσωμάτωσε και την Ήπειρο στην Ελλάδα, που θα έφτανε μέχρι την Κωνσταντινούπολη αν δεν γινόταν εκείνες οι καταραμένες εκλογές της 1ης Νοεμβρίου του 1920. Αυτές τις εκλογές τις έχασε ο Βενιζέλος και οι μετέπειτα κυβερνήσεις με τη φιλοβασιλική τους πολιτική έφεραν τη Μικρασιατική Καταστροφή και χάθηκε η Ελλάδα των δύο Ηπείρων και των πέντε θαλασσών που προέβλεπε η συνθήκη των Σεβρών. Ήταν αυτός που έβαλε τις βάσεις για την εδραίωση της Δημοκρατίας, αναμόρφωσε την Παιδεία κατά την περίοδο 1928-1932 με υπουργό Παιδείας τον Γεώργιο Παπανδρέου, που έχτισε εκατοντάδες σχολεία σε όλη την επικράτεια. Ανανέωσε το Σύνταγμα και τη Δικαιοσύνη προς όφελος του λαού και μοίρασε τη γη στους ακτήμονες.

Όλοι μετά τον θάνατό του εχθροί και φίλοι αναγνώρισαν τα προτερήματά του την ευστροφία του, τις διπλωματικές του ικανότητες και την όλη του προσφορά στον τόπο. Η εφημερίδες μετά τον θάνατό του έγραφαν καθημερινά δηλώσεις επιφανών ανδρών, δημοσιογράφων, καλλιτεχνών, ποιητών και συγγραφέων , όπως του Σπύρου Μελά, του Παύλου Nιρβάνα, του Γεωργίου Βλάχου (εκδότης Καθημερινής) κ.α. Όμως θα αναφέρω και μια δήλωση του Δημήτρη Ψαθά στα Αθηναϊκά νέα της 19.03.1936 , που εγώ προσωπικά τη θεωρώ συγκινητική.

«Κλάψε ανεμόδαρτη προσφυγική καλύβα. Κλάψτε βασανισμένοι συνοικισμοί του Βύρωνος, της Καισαριανής, της Ιωνίας ... Ανοίξτε τα θερμά σας φυλλοκάρδια δυστυχισμένη γέροι και γριούλες, παλικάρια και κοριτσόπουλα της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Θράκης.... Όσα δάκρυα κι αν χύσουμε πάνω στο φέρετρο του ασύγκριτου ανθρώπου, του μεγαλυτέρου Έλληνος, δεν θα είναι αρκετά για τον θάνατο του αθάνατου οδηγού».

Βιβλιογραφία :

1. Νεώτερον εγκυκλοπαιδικόν λεξικόν «Ηλιου» τόμος 4 (σελ. 341-376)

2. Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του, Ιστορική Βιβλιοθήκη «Τα Νέα»

3. Μεγάλη Ελλάς, Ελευθ. Βενιζέλος, πολεμικός ηγέτης, του Δημήτρη Βακά, 1964, Αθήνα

* Ο Στέφανος Παπαγεωργίου είναι τεχνολόγος μηχανικός, ιστορικός μελετητής.