Επιμέλεια

Κώστας Τσόλας

Ένα πέπλο μυστηρίου καλύπτει δεκάδες χρόνια τώρα τον μύθο ή την πραγματικότητα για το περίφημο παλάτι του Βελή πασά γιό του Αλή πασά των Ιωαννίνων στον Τύρναβο. Το γεγονός ότι όχι σήμερα αλλά και πολλά χρόνια πριν δεν έχει σωθεί τίποτα που να θυμίζει αυτό  το περιβόητο παλάτι  η φαντασία των ανθρώπων οργιάζει και οι φήμες έδιναν και έπαιρναν στο παρελθόν αλλά και σήμερα.

Το Tirnavosnews του Σάκη Κωστούλα φιλοξενεί το σχέδιο του πανεπιστημιακού καθηγητή  και  ειδικού τουρκολόγου Α. Πετρονώτη όπου αναπαριστάνεται  το μεγαλόπρεπο παλάτι του Βελή  πασά που κτίστηκε μετά το 1812  στη νότια άκρη του Τυρνάβου  στις όχθες του Τιταρήσιου ποταμού.

Πίσω από τις καμάρες της πετρόκτιστης γέφυρας διακρίνεται ένα χαμηλό συγκρότημα κτισμάτων οθωμανικής αρχιτεκτονικής ενώ, στο κέντρο δεσπόζει επιβλητικό το τριώροφο ανάκτορο χτισμένο σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά οικοδομικά πρότυπα…στην άκρη το κυπαρίσσι –το μοναδικό  απομεινάρι της χριστιανοσύνης που άφησε όρθιο ο πασάς.
Επίσης σε έρευνα του ο γνωστός Λαρισαίος γιατρός κ. Νίκος Παπαθεοδώρου  αξιοποιώντας  κείμενα από ξένους περιηγητές αναφέρει ότι οι περιηγητές, κυρίως Ευρωπαίοι, μας άφησαν ενδιαφέρουσες και αναλυτικές περιγραφές από τον Τύρναβο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν εκείνες που αφορούν τη δομή και την αρχιτεκτονική των οικοδομημάτων του Τυρνάβου και ιδίως το περίλαμπρο παλάτι του Βελή πασά.

Ο άγγλος λοχαγός William Martin Leake, που επί μία πενταετία έκανε συνεχείς περιηγήσεις σε ολόκληρη την Ελλάδα, από τον Τύρναβο πέρασε δύο φορές. Η πρώτη φορά ήταν στις 9 Δεκεμβρίου του 1806 και μας αναφέρει ότι ενώ παλιότερα η πολιτεία αυτή είχε 4.000 σπίτια, κατά την επίσκεψή του, τα περισσότερα φαίνονταν ερειπωμένα και ακατοίκητα από τις διαδοχικές επιδημίες οι οποίες μάστιζαν τον τουρκοκρατούμενο χώρο κατά την περίοδο εκείνη και από την εισβολή μεγάλου αριθμού Αλβανών λόγω της υποταγής στον Αλή πασά, ο οποίος πρόσφατα είχε διώξει τους Τούρκους από την περιοχή. Το μεγαλύτερο σπίτι που είδε ο Leake είχε κτισθεί από τον Μουχτάρ πασά, γιο του Αλή και αδελφό του Βελή. Το προόριζε για κάποιο νεαρό της περιοχής με το όνομα Αντίνοο. Όμως ο Αλής, ύστερα από παράκληση της νύφης του, έδωσε εντολή να καρατομήσουν τον Αντίνοο. Τελικά ο νεαρός σώθηκε χάρη στη βοήθεια που του προσέφερε ο Μουχτάρ, ο οποίος τον έκρυψε και τον φυγάδευσε.

Την 1η Απριλίου του 1819 ο γάλλος ζωγράφος Lois Dupre επισκέφθηκε τον Τύρναβο, συνοδεύοντας τρεις επιφανείς άγγλους περιηγητές. Έγιναν δεκτοί από τον Βελή πασά στο σεράι του και στο βιβλίο που κυκλοφόρησε το 1826 με τον τίτλο «Ταξίδι στην Αθήνα και την Κωνσταντινούπολη» περιγράφει με λεπτομέρειες τη συνάντησή τους με τον Βελή και κυρίως μας αφήνει γραπτές μαρτυρίες και σημαντικές λεπτομέρειες του πλούτου του παλατιού του στον Τύρναβο. Το κείμενο του βιβλίου δεν έχει εκδοθεί μέχρι σήμερα στην ελληνική γλώσσα και μόλις πρόσφατα η κ. Χριστίνα Polese, καθηγήτρια της Γαλλικής στα Τ.Ε.Ι. Λάρισας, έκανε τη μετάφραση όλου του έργου, με την προοπτική μελλοντικής  έκδοσής του.

 Το 1822 βρισκόταν στον Τύρναβο ο Ιωάννης Αναστασίου Λεονάρδος, σαν γραμματικός του προεστού της πόλης Αλέξανδρου Σισμανούλη.

Στο βιβλίο του, που εκδόθηκε το 1836 στην Πέστη της Ουγγαρίας με τον τίτλο «Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία», αναφέρει ότι επισκέφθηκε από περιέργεια το παλάτι, σε μια εποχή όπου ο Βελή πασάς το είχε από καιρό εγκαταλείψει και είχε θανατωθεί από τους στρατιώτες του σουλτάνου.

Το παλάτι του Βελή πασά

Το 1812 τοποθετήθηκε από τον σουλτάνο διοικητής στο πασαλίκι της Λάρισας ο Βελή πασάς. Κατά την παραμονή του εδώ φρόντισε να κτίσει και δύο παλάτια, εκτός από αυτό που τον φιλοξενούσε στη Λάρισα. Το ένα ήταν στον Αετόλοφο της Αγιάς, και στο οποίο μάλιστα έδωσε σε μικρογραφία τη μορφή του παλατιού του πατέρα του στα Ιωάννινα, ενώ το άλλο το οικοδόμησε μετά το 1812 στον γειτονικό Τύρναβο. Το ανάκτορο αυτό, σύμφωνα με τις γραπτές μαρτυρίες αλλά και την προφορική παράδοση, βρισκόταν στην περιοχή που σήμερα ονομάζεται Τούμπα, αριστερά από την έξοδο της γέφυρας προς την πόλη. Παλιότερα η περιοχή αυτή ήταν γνωστή με το όνομα Σαράι. Ο Βελής, για να δώσει έκταση και μεγαλοπρέπεια στο παλάτι του και για να αποφύγει την ενοχλητική γι’ αυτόν γειτονία με χριστιανικό ναό, κατέστρεψε ή μάλλον ισοπέδωσε την εκκλησία της αγίας Παρασκευής που βρισκόταν από παλιά στο σημείο αυτό, και διατήρησε απ’ αυτήν μόνο το ψηλότερο κυπαρίσσι που βρισκόταν στο προαύλιο της. Το συγκρότημα του σεραγιού είχε πρόσοψη στην όχθη του Τιταρήσιου, ήταν τριώροφο και αρχιτεκτονικά διέφερε από τα γύρω κτίρια, γιατί ήταν κτισμένο σύμφωνα με τα ευρωπαϊκά οικοδομικά πρότυπα.
Στον κάτω όροφο βρισκόταν η αίθουσα υποδοχής. Ήταν ένας τεράστιος επιμήκης χώρος, που είχε μήκος περίπου πενήντα βήματα, δηλαδή περί τα σαράντα μέτρα. Οι τοίχοι της αίθουσας ήταν στολισμένοι με μεγάλους καθρέπτες, διάφορα χρυσά στολίδια και τοιχογραφίες με ποικίλα θέματα και λαϊκή τεχνοτροπία. Ολόκληρος αυτός ο διάκοσμος εκτείνονταν και στην οροφή, ενώ το δάπεδο ήταν στρωμένο με μεγάλες τετράγωνες πλάκες. Στις τέσσερις γωνίες της αίθουσας ήταν τοποθετημένα διάφορα τρόπαια, ανάμεσα σε επίχρυσα ανάγλυφα στολίδια. Δεκαεπτά παράθυρα ήταν ορθάνοικτα, από τη μια στην απέραντη θέα της εξοχής και από την άλλη στην είσοδο δροσερού κύματος ατμοσφαιρικού αέρα. Όλο το σύνολο, αν και ανατολίτικο σε διακόσμηση, δεν υστερούσε σε μεγαλείο και λαμπρότητα.
Στον χώρο αυτόν, κατά τη διάρκεια της παρουσίας του πασά στον Τύρναβο, γίνονταν οι ακροάσεις με επίσημους και υψηλούς επισκέπτες. Πολλές φορές χρησίμευε σαν αίθουσα θεατρικών παραστάσεων και κωμωδιών από περιπλανώμενα θεατρικά σχήματα, προερχόμενα από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες. Στον ίδιο χώρο απολάμβαναν κλασική μουσική και δίνονταν διάφορα κοντσέρτα από μεμονωμένους λυρικούς καλλιτέχνες ή μικρά μουσικά συγκροτήματα από την Ιταλία και τη Γερμανία, γεγονότα πρωτόγνωρα για την εποχή εκείνη, στον βυθισμένο στο καλλιτεχνικό σκοτάδι τουρκοκρατούμενο ελληνικό χώρο. Μάλιστα πιστεύεται ότι στον Τύρναβο έγινε η πρώτη εμφάνιση πιάνου ή κλειδοκύμβαλου στην Ελλάδα. Με όλα αυτά είναι φανερή η πρόθεση του Βελή πασά να εξομοιώσει το σαράι του στον Τύρναβο, με τα αντίστοιχα παλάτια των ευρωπαϊκών κρατών, τόσο σε αρχιτεκτονική διακόσμηση, όσο και σε καλλιτεχνική παρουσία.
Στον επάνω όροφο τα δωμάτια ήταν εξ’ ίσου λαμπρά στολισμένα με καθρέπτες, τοιχογραφίες και κάθε είδους ανάγλυφα επιχρυσωμένα διακοσμητικά θέματα. Σε μια αίθουσα, η οποία βρισκόταν στην ανατολική γωνία του κτιριακού συγκροτήματος, υπήρχε ευρύς εξώστης, από τον οποίο η θέα προς τη Λάρισα και τις εύφορες πεδιάδες, που πότιζε η οφιοειδής πορεία του Πηνειού, ήταν καταπληκτική και απέραντη.
Σε άλλη πλευρά του παλατιού βρισκόταν πολλά και πλούσια σε διακόσμηση λουτρά, το χαρέμι και τα ιδιαίτερα διαμερίσματα του πασά. Δυτικά του συγκροτήματος εκτείνονταν μεγάλη αυλή με κήπους και δένδρα, ενώ στο μέσον της εξωτερικής αυλής διατηρούνταν το ψηλό κυπαρίσσι του παλιού ναού της αγίας Παρασκευής.
Το 1818, μέσα στους χώρους του παλατιού αυτού οδηγήθηκε μετά τη σύλληψή του από τους γενίτσαρους του Βελή, ο οσιομάρτυρας Γεδεών από την Κάπουρνα της Μαγνησίας. Η εμμονή του να μην αλλαξοπιστήσει, παρά τα οικτρά βασανιστήρια στα οποία υποβλήθηκε, εξόργισε τον τυραννικό πασά τόσο, ώστε διέταξε τον διαμελισμό του μέσα στα λουτρά του παλατιού στις 30 Δεκεμβρίου του 1818, ημέρα κατά την οποία έκτοτε τιμάται η μνήμη του.

Μετά τον θάνατο και την καταστροφή του Αλή πασά και την εξολόθρευση όλης της οικογενειακής του δυναστείας από τους Τούρκους, το παλάτι του Βελή πασά στον Τύρναβο κάηκε το 1822 από τους πολεμοχαρείς στρατιώτες του σουλτάνου.

ΣΚΙΤΣΟ

Το παλάτι του Βελή πασά στον Τύρναβο σε σχέδιο – αναπαράσταση του καθηγητή – ειδικού τουρκολόγου Α. Πετρονώτη