Οι ραγδαίες αλλαγές, οι οποίες με επαναστατική ταχύτητα συντελούνται στην κοινωνία της πληροφορίας (των οπτικών ινών της ψηφιακής τεχνολογίας και της διαδικτυακής σφαίρας των ιστολογίων) προσδιορίζουν με σχετική ακρίβεια, μεταξύ πολλών άλλων, και το μέλλον της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.

Το σημερινό σκηνικό του κοινοβουλευτισμού, χωρίς μελλοντολογικές υπερβολές, την επόμενη εικοσαετία, θα δοκιμασθεί έντονα.

Και όσο η προσαρμογή του στις νέες συνθήκες θα γίνεται ομαλά και απρόσκοπτα, όσο θα αποφεύγει τις κακοτοπιές κάποιων μελών του (που έχουν παρεξηγήσει την αποστολή τους), τόσο θα διατηρεί τη χρησιμότητά του και θα δικαιώνεται στη συνείδηση μιας πιο ισχυρής και πιο απαιτητικής πλέον κοινής γνώμης.

Το πρόβλημα, βέβαια, της τύχης της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας δεν αφορά μόνο την Ελλάδα, αφορά την Ευρώπη, τον πλανήτη, σε όποιο γεωγραφικό μήκος και πλάτος λειτουργούν ουσία κοινοβουλευτικά καθεστώτα.

Σήμερα με περισσότερο δυναμισμό και επιρροή από ποτέ, τρεις παραδοχές εμφανίζονται επικυρίαρχες άμεσα ή έμμεσα στην κοινωνική πράξη και στην καθημερινή ανθρώπινη δημιουργία. Η παραδοχή της οικονομικής δύναμης, η παραδοχή των ΜΜΕ (με την αναβαθμισμένη εκδοχή τους, το Διαδίκτυο και τις δημοσκοπήσεις) και η κλασική δια του κοινοβουλίου αντιπροσώπευση του λαού. Το σύστημα των καθιερωμένων, προοδευτικά, από πλευράς ισχύος, εκ των πραγμάτων έχει αναδιαταχθεί.

Οι σύγχρονες εξελίξεις είναι φανερό ότι θα διαμορφώνουν στην πορεία του χρόνου, νέα πεδία έκφρασης στο σύστημα διαδικασιών και ολοκλήρωσης της δημοκρατικής γνώμης και πράξης κάθε λαού.

Οι εξελίξεις αυτές επιβαρύνονται και επηρεάζονται από τη δραματική συμβολή χειροπιαστών σε όλους προκλήσεων, των αλληλεξαρτώμενων και αλληλοτροφοδοτούμενων μεγεθών, όπως: η παγκοσμιοποίηση, ο διεθνής χρηματοοικονομικός καπιταλισμός, η ενέργεια, η μείωση της παγκόσμιας γεωργικής παραγωγής, οι κλιματικές αλλαγές, οι κοινωνικές ανισότητες, η ενδημική φτώχεια, η πείνα και οι πανδημίες.

Αυτές τις πολύ σύνθετες προκλήσεις καλείται τις δύο επόμενες δεκαετίες με γενναιότητα και αποτελεσματικότητα να αντιμετωπίσει η αντιπροσωπευτική δημοκρατία (η «δημοκρατία της πράξης»), αν θέλει να επιβιώσει.

Εγχείρημα εξαιρετικά δυσχερές, αλλά και ιστορικά επιβεβλημένο! Αξιολογικά, στο σύστημα των δημοκρατικών ισορροπιών κάθε χώρας (ανάλογα με την παράδοση, τον πολιτικό πολιτισμό και την έντονα μεταβαλλόμενη πραγματικότητα), το εκάστοτε ποσοστό ισχύος και ο βαθμός συμμετοχής στα δρώμενα τόσο της οικονομικής δύναμης, των ΜΜΕ όσο και της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας ποικίλλει.

Ο καταστατικός χάρτης (σύνταγμα) κάθε δημοκρατίας αδυνατεί - παρά τις συνεχώς μεταβαλλόμενες προσπάθειες - να χαράξει στέρεους, απαρέγκλιτους κανόνες μεταξύ των παραδοσιακά καθιερωμένων εξουσιών (νομοθετικής, εκτελεστικής, δικαστικής) και των εν δυνάμει πραγματικών εξουσιών του 21ου αιώνα (νομοθετικής, οικονομικής, μιντιακής).

Μέσα σ΄ αυτή την ευρωπαϊκή και παγκόσμια, αδιέξοδη κοινοβουλευτική προβληματική που οδηγεί σε κρίση την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αναδύεται όλο και πιο έντονα το αίτημα της συμμετοχικής δημοκρατίας.

Είναι γεγονός ότι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία πάσχει, και αυτό καταδεικνύεται τόσο από τις πολλαπλές προσπάθειες που καταβάλλουν αυτοί που ηγούνται των κοινοβουλίων, όσο και από μια σαφή διπλή απογοήτευση. Την απογοήτευση των εκλεγμένων αντιπροσώπων (βουλευτών), οι οποίοι έχουν την αίσθηση ότι προοδευτικά καθίστανται όλο και πιο ανίσχυροι με την αφαίρεση (περιορισμό) των αρμοδιοτήτων τους, συνέπεια τόσο της δεσπόζουσας θέσης των κυβερνήσεων και των τεχνοκρατικών συμβούλων τους όσο και των εκχωρήσεων κυριαρχικών δικαιωμάτων που επιφέρουν οι Ευρωπαϊκές Συνθήκες.

Και πρόσθετα, λόγω της αύξουσας επιρροής στην οικονομία των χωρίς έλεγχο πολυεθνικών της παγκοσμιοποίησης και του κυρίαρχου ρόλου των ΜΜΕ στη διάδοση του πολιτικού λόγου.

Εξίσου σημαντική είναι η γενικευμένη απογοήτευση που διακατέχει τους ίδιους τους πολίτες. Οι πολίτες έχουν την αίσθηση (πέραν των ηθικών παρεκκλίσεων μεμονωμένων εκπροσώπων τους, οι οποίοι τους προκαλούν γενικευμένη οργή), ότι οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποί τους διαθέτουν ολοένα και μικρότερες δυνατότητες και επιρροή, γεγονός που εξηγεί το μειωμένο ενδιαφέρον τους για την πολιτική και την αυξανόμενη αποχή κατά τις εκλογικές αναμετρήσεις. Αρνούνται οι πολίτες δε ν΄ αποδεχθούν την καταστρατήγηση της εξουσίας τους, που χρεώνεται στην παντελή έλλειψη οποιασδήποτε διαβούλευσης κατά το διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ των εκλογικών αναμετρήσεων.

Η αποκρυπτογράφηση αυτής της αλήθειας οδηγεί επιτακτικά στην προσπάθεια ουσιαστικής ενσωμάτωσης των πολιτών στις διαδικασίες λήψης αποφάσεων, με άλλα λόγια στην απόδοση σ΄ αυτούς της δυνατότητας έκφρασης της λαϊκής κυριαρχίας στο διάστημα που μεσολαβεί μεταξύ των εκλογικών αναμετρήσεων, είτε σε τοπικό, εθνικό ή ευρωπαϊκό επίπεδο. Και ίσως είναι η μόνη «συνταγή» για την αναζωογόνηση της αντιπροσωπευτικής (κοινοβουλευτικής, δημοκρατίας).

Η συμμετοχική δημοκρατία σε επίπεδο δήμου, περιφέρειας, κράτους ή Ευρωπαϊκής Ενωσης, χωρίς να παραγνωρίζεται η τοποκεντρική ή εθνοκεντρική προοπτική, πέραν των όποιων προτερημάτων (παρεμπόδιση της προοδευτικής εξαφάνισης του εθνικού κράτους) ή των μειονεκτημάτων (παρεμπόδιση του ευρωπαϊκού διαλόγου), δεν παύει στο βάθος του χρόνου να προβάλει ως το «ελιξίριο» της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας.

Οι πολίτες πρέπει, είναι αναγκαίο, να εμπλέκονται με την άμεση συμμετοχή τους (δημοψηφίσματα) στη διαμόρφωση και τη θεσμοθέτηση των μεγάλων ή σημαντικών συλλογικών εγχειρημάτων.

Στη χώρα μας και σε πολλές άλλες χώρες (πλην Ελβετίας ή Ιταλίας, Ιρλανδίας, Ολλανδίας ή Γαλλίας) η έννοια της συμμετοχικής δημοκρατίας παραμένει συγκεχυμένη και τούτο γιατί -αν και μερικώς είναι συνταγματικά κατοχυρωμένη - δεν εντάσσεται στην πρακτική και τις συνήθειες του πολιτικού κόσμου.

Τα επόμενα χρόνια, για όλους τους λόγους που πιο πάνω συνοπτικά και όχι με πληρότητα εθίγησαν, η πολιτική δυναμική της ιδέας της συμμετοχικής δημοκρατίας θα κερδίζει έδαφος, θα στηρίζει ουσία την αντιπροσωπευτική (κοινοβουλευτική) δημοκρατία και θα περιορίζει αποφασιστικά τη σημαντική επιβολή στα κοινά της οικονομικής ισχύος και των εξαρτημένων από συμφέροντα ΜΜΕ.

Η συμμετοχική δημοκρατία, ουσία «δημοκρατία γνώμης», έχει μία και αυτό θα πρέπει να τονιστεί, επικίνδυνη συνιστώσα: τις δημοσκοπήσεις. Συνιστώσα, πολλές φορές, ανάλογης επιρροής και χειραγώγησης της κοινής γνώμης.

Στις μέρες μας οι δημοσκοπήσεις έχουν αποκτήσει πέραν του μέτρου πολιτική ισχύ, και αυτό συμβαίνει γιατί η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, που στηρίζεται στην εκλογική διαδικασία, δεν κατορθώνει πλέον από μόνη της να εκπληρώσει τις απαιτήσεις και της προσδοκίες της σύγχρονης κοινωνίας.

Εντούτοις δεν θα πρέπει οι δημοσκοπήσεις, εργαλείο της συμμετοχικής δημοκρατίας (και πολύ σύντομα και το «κίνημα των bloggers»), να αντιμετωπίζονται ισότιμα με την καθιερωμένη εκλογική έκφραση του λαού. Δεν είναι δυνατόν εκατοντάδες ή και μερικές χιλιάδες έστω άτομα (περί των οποίων τίποτα δεν είναι γνωστό, και δη τα κριτήρια βάσει των οποίων επελέγησαν στις δημοσκοπήσεις) να «εξουσιοδοτούνται» αίφνης για να εκφέρουν γνώμη εκ μέρους όλων. Αυτό υποσυνείδητα αποτελεί και θα αποτελεί σημείο τριβής και αντιπαράθεσης με τα κοινοβουλευτικά θέσμια.

Παρά ταύτα, οι δημοσκοπήσεις μπορούν, όταν δεν στοχεύουν στη χειραγώγηση της κοινής γνώμης, να λειτουργήσουν ως μία εκ των διαδικασιών - ασφαλώς ατελώς - της συμμετοχικής δημοκρατίας.

Το ερώτημα - διακύβευμα, επομένως, για όλους είναι πλέον δεδομένο: Προοδευτική συρρίκνωση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και χάος ή αναζωογόνησή της με την ουσιαστική παρουσία της συμμετοχικής δημοκρατίας;

Η αποδοχή της σύζευξης των δύο κυρίαρχων λαϊκών διαδικασιών (αντιπροσώπευσης και συμμετοχής), αν ευρύτερα υιοθετηθεί, θα αποτελέσει μία νέα εποχή, μία νέα αφετηρία, σωτήρια για τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και τα δημοκρατικά τους συμφέροντα. Βεβαίως, υπό την προϋπόθεση να κατορθώσουν να αποφύγουν, οι (πολιτικές δυνάμεις), δραστικά και πειστικά, την τριπλή παγίδα, της συμμετοχικής δημοκρατίας: της επικράτησης του άκρατου λαϊκισμού, της χειραγώγησης της κοινής γνώμης από τους ειδικούς δημοσκόπους και του περιορισμού της παντοδυναμίας στα δημόσια πράγματα των πολυεθνικών οικονομικών συμφερόντων.

 

* Τέως βουλευτής