Η γιορτινή περίοδος των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς έχει ταυτιστεί με την έλευση του Άη Βασίλη ή Σάντα Κλάους, όπως τον αποκαλούν στις χώρες της Δύσης. Ο μύθος θέλει τους δύο Αγίους να φέρνουν δώρα στα παιδιά και γενικά να ενσαρκώνουν το καλόκαρδο πνεύμα και τα αισθήματα αλληλεγγύης και φιλανθρωπίας μεταξύ των ανθρώπων. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι και οι δύο Άγιοι, πέρα από Ορθόδοξοι Χριστιανοί, ήταν ελληνικής καταγωγής!

Ο Άη Βασίλης, που ονομάστηκε Μέγας για το χριστιανικό του έργο όσο ακόμα ζούσε, υπήρξε επίσκοπος Καισαρείας (περιοχή που βρίσκεται στην Τουρκία και κάποτε ήταν ελληνική), ενώ Σάντα Κλάους ονόμασαν στη Δύση τον Άγιο Νικόλαο, ο οποίος φημιζόταν για τη γενναιοδωρία του. Στην ιστορία του Αγίου Νικολάου οι βόρειοι λαοί έχουν προσθέσει στοιχεία των δικών τους παραδόσεων (τάρανδοι, έλκηθρο, άστρο του Βορρά, μεγάλες κάλτσες κλπ), μια κουλτούρα που τον συνοδεύει μέχρι και σήμερα.

Στην Ευρώπη από τον 12ο αιώνα ο Άγιος Νικόλαος θεωρείτο προστάτης των ναυτικών, των εμπόρων και των παιδιών. Τον 17ο αιώνα Ολλανδοί Καλβινιστές μεταναστεύοντας στην Αμερική έπαιρναν μαζί τους και την εικόνα του Αγίου Νικολάου και έγινε ο Saint Nick και ο Santa Claus. Γύρω στα 1870 η γλυκιά και γενναιόδωρη μορφή του ταξίδεψε και στη Βρετανία, όπου και συγχωνεύτηκε με τον σκανδιναβικής προέλευσης, πατέρα των Χριστουγέννων και γέννησε μύθους, θρύλους, τραγούδια και διαχρονικές συνήθειες.

Ο Μέγας Βασίλειος ή Άη Βασίλης όπως έχει επικρατήσει στη σημερινή εποχή, καταγόταν από οικογένεια Αγίων. Ο παππούς του ήταν μάρτυρας του χριστιανισμού και τα αδέλφια του Γρηγόριος και Πέτρος ήταν επίσκοποι Νύσσης και Σεβαστείας, αντίστοιχα. Ο Ναυκράτιος, ένας άλλος αδελφός του, ασκήτευε στην έρημο του Πόντου, όπου και πέθανε σε ηλικία 27 χρόνων. Συνολικά η οικογένεια του Αγίου Βασιλείου είχε 11 παιδιά (5 αγόρια - 6 κορίτσια) και όλοι διακρίθηκαν για την πίστη τους στο Χριστό. Το πιο σπουδαίο του έργο ήταν η οργάνωση της ελεημοσύνης και της φιλανθρωπίας στην επαρχία όπου ήταν επίσκοπος. Συγκεκριμένα, έφτιαξε κοντά στην Καισαρεία, μια ολόκληρη πόλη από φιλανθρωπικά ιδρύματα, γηροκομεία, νοσοκομεία, ξενοδοχεία, ορφανοτροφεία κ.α. Ίδρυσε και καθιέρωσε τη διανομή αγαθών, όπως τρόφιμα, ρούχα, χρήματα και κάθε είδους βοήθεια σε φτωχές οικογένειες, άπορους κ.λπ. Η πόλη αυτή ονομάσθηκε Βασιλειάδα. Ο Μέγας Βασίλειος πέθανε σε ηλικία 48 ετών και κηδεύτηκε την 1 Ιανουαρίου του 379. Αυτή η ημερομηνία, διατηρούμενη στην παράδοση, θεωρήθηκε  απ’ όλους τους χριστιανικούς λαούς ότι φέρνει ευλογία και καλή τύχη στη νέα χρονιά.

Ο ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΑΗ ΒΑΣΙΛΗΣ

Η εικόνα του σύγχρονου Άη Βασίλη φέρεται να δημιουργήθηκε στις αρχές του 19ου αιώνα από έναν Αμερικανό προτεστάντη καθηγητή, τον Κλημέντιο Κλαρκ Μουρ, ο οποίος έγραψε για τα παιδιά του μια ιστορία με ήρωα έναν Άη Βασίλη, με τίτλο «The Night Before Christmas». Την ιστορία αυτή δημοσίευσε στις 23 Δεκεμβρίου του 1823 στην εφημερίδα «Sentinel» και την εικονογράφησε ο «πατέρας» του χιουμοριστικού αμερικανικού σχεδίου Τόμας Ναστ, ο οποίος ήταν γερμανικής καταγωγής και δανείστηκε στοιχεία από τη γερμανική λαϊκή παράδοση των Χριστουγέννων.

Ωστόσο, υπάρχουν αναλύσεις σύμφωνα με τις οποίες «ο Άγιος Βασίλης γεννήθηκε κατά τη διάρκεια του αμερικανικού Εμφυλίου, όταν ο Ναστ εργαζόταν στο «Harper’s Weekly», στο μεγαλύτερο περιοδικό της εποχής, και του είχε ανατεθεί να απεικονίζει με αλληγορικές εικόνες τα δρώμενα του πολέμου. Μία από αυτές ήταν «ο Άγιος Βασίλης στο στρατόπεδο», όπου παρουσιάζεται για πρώτη φορά ο Άγιος με τα χαρακτηριστικά ενός ευτραφούς άνδρα, ολοστρόγγυλου και ροδαλού, καλυμμένου από άστρα, ο οποίος μοίραζε δώρα σε ένα στρατόπεδο των Βορείων. Ο Άγιος Βασίλης του Ναστ δεν εξελίχθηκε, παρέμεινε ο ίδιος με το κόκκινο κουστούμι με τα λευκά γουνάκια, την άσπρη γενειάδα και τα παιχνίδια του.

Με αυτό το σκίτσο, τα Χριστούγεννα έγιναν ημέρα αργίας και ο Άγιος Βασίλης αναγορεύτηκε σε τοπική θεότητα - καλόκαρδο πνεύμα που αντιπροσώπευε την ευημερία και την οικογενειακή ζωή των Βορείων, σε αντίθεση με το μύθο της ιπποτικής παράδοσης και της βαθύτατα ιθαγενούς κουλτούρας του Νότου.

Βασισμένος στην επιτυχία που γνώρισε το έργο του το 1862, ο Ναστ συνέχισε να παράγει σχέδια του Άγιου Βασίλη κάθε Χριστούγεννα κατά την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου. Και η σύλληψή του έγινε αποδεκτή, διότι έδωσε στην παραδοσιακή ασκητική αυστηρή και αποστεωμένη εικόνα του Father Christmas του Pelze - Nicol και του Pere Noel, μια άλλη διάσταση που αντικατόπτριζε την αφθονία και την ευμάρεια.

Στις αρχές του 20ου αιώνα ο Άη Βασίλης άλλαξε κάπως μορφή, και έγινε όπως ακριβώς τον γνωρίζουμε σήμερα. Σε αυτό συνετέλεσε η «Κόκα-Κόλα». Στα 1931 η γνωστή εταιρία αναψυκτικών αποφάσισε να χρησιμοποιήσει τον Σάντα Κλάους στη χειμωνιάτικη διαφημιστική της εκστρατεία και ανέθεσε σε έναν άλλο Αμερικανό καλλιτέχνη, τον Χάντον Σάνμπλομ, να τον σχεδιάσει. Εκείνος διάλεξε για τον Άγιο τα χρώματα της Κόκα Κόλα και... να’ τος, με τις μαύρες μπότες του, το μακρύ σκουφί του, το κόκκινο κοστούμι του και την άσπρη του γούνα, όπως είναι σήμερα γνωστός.

Η παράδοση σύμφωνα με την οποία ο Άη Βασίλης περνά μέσα από καμινάδες για να δώσει δώρα στα παιδιά προέρχεται από το ποίημα του Κλέμεντ Μουρ με τίτλο «μια επίσκεψη του Αγίου Νικόλα», ο οποίος δανείστηκε την ιδέα της καμινάδας, μαζί με την ιδέα του έλκηθρου και των οκτώ ελαφιών που το σέρνουν, από ένα φινλανδικό παραμύθι.

Το έθιμο της Βασιλόπιτας

Το έθιμο της Βασιλόπιτας ξεκίνησε από το Βυζάντιο, όταν αυτοκράτορας ήταν ο Ιουλιανός, ο οποίος ήταν συμμαθητής του Μέγα Βασίλειου, αλλά μισούσε τον Χριστιανισμό. Όταν το Βυζάντιο κήρυξε τον πόλεμο στην Περσία ο Ιουλιανός πέρασε με τον στρατό του από την Καισαρεία. Τότε διέταξε να φορολογήσουν όλη την επαρχία και τα χρήματα αυτά θα τα έπαιρνε επιστρέφοντας για την Κωνσταντινούπολη. Έτσι, οι κάτοικοι αναγκάσθηκαν να δίνουν ότι είχε ο καθένας χρυσαφικά, νομίσματα κ.λπ. Ο Ιουλιανός, όμως, σκοτώθηκε άδοξα σε μια μάχη στον πόλεμο με τους Πέρσες και έτσι δεν ξαναπέρασε ποτέ από την Καισαρεία. Τότε ο Μέγας Βασίλειος έδωσε εντολή από τα συγκεντρωμένα χρυσαφικά τα μισά να δοθούν στους φτωχούς, ένα μικρό μέρος κράτησε για τις ανάγκες των ιδρυμάτων της Βασιλειάδας και τα υπόλοιπα τα μοίρασε στους κατοίκους με έναν πρωτότυπο τρόπο: έδωσε εντολή να ζυμώσουν ψωμιά και μέσα σε κάθε ψωμί, έβαλε από ένα νόμισμα ή χρυσαφικό και κατόπιν τα μοίρασε στα σπίτια. Ότι έβρισκε ο καθένας το κρατούσε. Έτσι, γεννήθηκε το έθιμο της πίτας που ονομάσθηκε Βασιλόπιτα.