Του Σωτ. Ζαχαριά

Πρόσφατες γενετικές έρευνες έχουν δείξει πως τουλάχιστον 1,5-2,1% του DNA των ανθρώπων που ζουν σήμερα στον πλανήτη προέρχεται από τους Νεάντερταλ, πλην των Αφρικανών όπου δεν προέκυψε ανάλογη επιμειξία. Κι έρχεται μια σημαντική επιστημονική έρευνα να αποδείξει ότι «οι πρώτοι σύγχρονοι άνθρωποι, οι Χόμο Σάπιενς και οι άνθρωποι του Νεάντερταλ συμβίωσαν στην Ευρώπη για μερικές χιλιετίες, μπορεί 2.600 ίσως και επί 5.400 χρόνια, και άρα υπήρξε αρκετός χρόνος για αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο πληθυσμών και πιθανή ανταλλαγή γενετικού υλικού». Οι προηγούμενες ως τώρα θεωρίες εκτιμούσαν πως η άφιξη των Χόμο Σάπιενς στην Ευρώπη οδήγησε στον ξαφνικό αφανισμό των Νεάντερταλ, τον οποίο απέδιδαν σε κλιματολογικές αλλαγές, σε ασθένειες κ.λπ.

Η νέα μελέτη, που αποτελεί προϊόν εξάχρονης εργασίας, δημοσιεύεται σήμερα Πέμπτη στο έγκριτο διεθνές επιστημονικό περιοδικό «Nature» και φέρει την υπογραφή ομάδας επιστημόνων που αποτελούν ο καθηγητής Τόμας Χάιαμ και η δρ. Κατερίνα Δούκα από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Η νεαρή ερευνήτρια είναι Λαρισαία, καταγόμενη από την Αγιά, γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Λάρισα, κόρη του Θανάση και της Ευαγγελίας Δούκα.

Οι δύο επιστήμονες, με τη βοήθεια 40 αρχαιολόγων από όλη την Ευρώπη, ανέλυσαν με τη μέθοδο του Άνθρακα-14 πάνω από 400 δείγματα οστών, άνθρακα και θαλάσσιων οστράκων. Και για πρώτη φορά, έγινε κατορθωτό να χρονολογηθεί με ακρίβεια η εξαφάνιση των Νεάντερταλ. Παράλληλα, από την εργασία τους, δημιουργήθηκε ένα νέο μοντέλο για τον χωροχρονικό προσδιορισμό του αφανισμού των Νεάντερταλ σε σχέση με την εξάπλωση των πρώτων σύγχρονων ανθρώπων, των Χόμο Σάπιενς. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη ως τώρα έρευνα που αφορά στην ακριβή χρονολόγηση της εξαφάνισης των Νεάντερταλ στην Ευρώπη και της εμφάνισης των πρώτων σύγχρονων ανθρώπων στην ίδια περιοχή. Η δημοσίευση αναμένεται φυσικά να προκαλέσει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας και των διεθνών μέσων ενημέρωσης.

Η Κατερίνα Δούκα είναι αρχαιολόγος και ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Με σκοπό να σταδιοδρομήσει επιστημονικά στην Αρχαιομετρία, σπούδασε συντήρηση αρχαιοτήτων στην Αθήνα και εν συνεχεία, με υποτροφία από το Κρατικό Ίδρυμα Υποτροφιών και το Ίδρυμα Λεβέντη, συνέχισε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης απ΄ όπου έλαβε και το διδακτορικό της στις αρχές του 2011. Έχει εργαστεί στην Αίγυπτο και την Ισπανία ενώ τώρα είναι ερευνήτρια στο Εργαστήριο Αρχαιολογίας της Οξφόρδης.

Η Λαρισαία επιστήμων, μιλώντας στην «Ε», αναφέρει ότι τα ευρήματα που εξετάστηκαν προέρχονται από 40 σημαντικές προϊστορικές θέσεις της Ευρώπης, από τη Ρωσία στα ανατολικά ως την Ισπανία στα δυτικά, οι οποίες συνδέονται με την παρουσία των τελευταίων Νεάντερταλ.

Και εξηγεί: Χρησιμοποιώντας νέες αξιόπιστες μεθόδους χημικής επεξεργασίας και καθαρισμού των δειγμάτων καθώς και ακριβείς μετρήσεις των ατόμων του Άνθρακα-14, σε επιταχυντή ιόντων, η ομάδα μας εξασφάλισε 200 περίπου νέες ακριβείς χρονολογήσεις. Η εξαετής έρευνα ολοκληρώθηκε με τη δημιουργία ενός μαθηματικού στατιστικού μοντέλου το οποίο συνδυάζει τις νέες χρονολογήσεις με αρχαιολογικά, στρωματογραφικά και γεωγραφικά δεδομένα και καθορίζει ότι η εξαφάνιση των Νεάντερταλ από το σύνολο της Ευρώπης έλαβε χώρα μεταξύ 41 έως 39.000 χρόνια πριν.

Τα αποτελέσματα αποδεικνύουν πως οι Νεάντερταλ συνέχισαν να ζουν στην Ευρώπη για μερικές χιλιάδες χρόνια μετά την άφιξη των πρώτων σύγχρονων ανθρώπων, καθώς οι Χόμο Σάπιενς έφτασαν στη Γηραιά Ήπειρο περίπου 45-43.000 χρόνια πριν. Αυτό σημαίνει πως υπήρχε αρκετός χρόνος για αλληλεπίδραση μεταξύ των δύο πληθυσμών και πιθανή ανταλλαγή γενετικού υλικού. Πρόσφατες γενετικές έρευνες έχουν δείξει πως τουλάχιστον 1,5-2,1% του DNA των ανθρώπων που ζουν σήμερα στον πλανήτη, πλην των Αφρικανών, προέρχεται από τους Νεάντερταλ.

Η περίοδος 2.500 ως 5.000 ετών συμβίωσης είναι σημαντική. Ωστόσο οι πληθυσμοί ήταν πολύ μικροί και οι αποστάσεις μεγάλες για τα δεδομένα της εποχής. Πάντως επειδή επρόκειτο για ανθρώπους τροφοσυλλέκτες, με μεγάλη ακτίνα δράσης και διαρκώς μετακινούμενους, δεν μπορεί παρά να υπήρξε επαφή των δύο ειδών.

Η δρ. Κατερίνα Δούκα υποστηρίζει πως, χρησιμοποιώντας τα πιο σύγχρονα επιστημονικά και στατιστικά εργαλεία προέκυψε για πρώτη φορά μια σαφής εικόνα για τα πρώτα βήματα της εξάπλωσης του είδους μας εκτός Αφρικής και το αποτέλεσμα αυτής της εξάπλωσης στους πληθυσμούς που ζούσαν ήδη στην Ευρασία για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, όπως οι Νεάντερταλ. Κάνει σαφές πως σε καμία περίπτωση δεν υπάρχουν ενδείξεις βίας από τον ένα προς τον άλλο πληθυσμό, ούτε όμως και ενδείξεις συμβίωσης στις ίδιες περιοχές και σπηλιές. Βάσει των δεδομένων που παρουσιάζονται στη νέα έρευνα ο πληθυσμός των Νεάντερταλ κατακερματίστηκε και αποκλείστηκε σε περιοχές στα όρια της Ευρώπης όπου και συνέχισαν να ζουν σε μικρές ομάδες, ωσότου αφανίστηκαν οριστικά περίπου 40.000 χρόνια πριν.

Και η Λαρισαία επιστήμων καταλήγει: Φαίνεται πως, αντίθετα με προηγούμενες θεωρίες που προέβλεπαν πως η άφιξη των σύγχρονων ανθρώπων οδήγησε στον ξαφνικό αφανισμό των Νεάντερταλ, η εικόνα είναι πιο πολύπλοκη και χαρακτηρίζεται από ένα πολιτισμικό και βιολογικό μωσαϊκό συμβίωσης διαφορετικών ομάδων ανθρώπων που διήρκησε για χιλιάδες χρόνια. Σε συνδυασμό με τα παλαιογενετικά δεδομένα, οι νέες χρονολογήσεις καταδεικνύουν πως η εξαφάνιση των κοντινών συγγενών μας δεν προκλήθηκε αποκλειστικά από την εξάπλωση των προγόνων μας, των σύγχρονων ανθρώπων αλλά από ένα συνδυασμό παραγόντων που έδρασαν παράλληλα, όπως χαμηλός πληθυσμός των Νεάντερταλ και η περιθωριοποίηση ομάδων σε συγκεκριμένες περιοχές της Ευρώπης, η ισχυρή πίεση από τις αντίξοες κλιματολογικές συνθήκες που επικράτησαν στην Ευρώπη ακριβώς 40.000 πριν, και τέλος η εξάπλωση των Χόμο Σάπιενς, σε ένα ή περισσότερα, κύματα μετανάστευσης.

ΠΛΑΙΣΙΟ 1

Η ραδιοχρονολόγηση με Άνθρακα-14

Λεζάντα ΔΟΥΚΑ 4

Η Κατερίνα Δούκα στον επιταχυντή ιόντων Άνθρακα-14 του Εργαστηρίου της Οξφόρδης

Η τεχνική του ραδιοάνθρακα (ή Άνθρακα-14) είναι η πιο διαδεδομένη μέθοδος χρονολόγησης αρχαιολογικών ευρημάτων. Εφαρμόζεται σε οργανικά υλικά, δηλαδή υπολείμματα έμβιων όντων, του ζωικού και φυτικού βασιλείου, όπως οστά και ξύλα, ακόμη και πετρωμάτων καθώς συνήθως εμπεριέχουν μικρό ποσοστό οργανικής ύλης. Το όριο εφαρμογής της μεθόδου φτάνει τα 55.000 χρόνια καλύπτοντας έτσι τις πιο σημαντικές περιόδους στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους και του πολιτισμού που ανέπτυξε.

Το ισότοπο του Άνθρακα-14 (14C) παράγεται στα ανώτερα στρώματα της ατμόσφαιρας, εισέρχεται στη βιόσφαιρα και μέσω της διαδικασίας φωτοσύνθεσης δεσμεύεται από τα φυτά και από εκεί περνάει μέσω της τροφικής αλυσίδας στα ζώα και τους ανθρώπους. Με τον θάνατο του οργανισμού, τα αποθέματά του σε Άνθρακα-14 δεν ανανεώνονται και η αποθηκευμένη ποσότητά του αρχίζει να μειώνεται σταδιακά. Οι επιστήμονες γνωρίζουν το ρυθμό μείωσης, τον λεγόμενο «χρόνο ημιζωής», του ραδιοάνθρακα, που είναι 5568 ± 30 χρόνια, και έτσι μπορούν να υπολογίσουν τον χρόνο θανάτου του οργανισμού βάσει της υπολειπόμενης ποσότητας ατόμων Άνθρακα-14 που μετρούν στα δείγματα . Η μέτρηση της σημερινής συγκέντρωσης ατόμων C-14 είναι μέτρο της ηλικίας τού δείγματος από τη στιγμή τού θανάτου ή από τη στιγμή που σταματά η πρόσληψη διοξειδίου του άνθρακα μέσω της τροφής, φωτοσύνθεσης και αναπνοής.

Με τη χρήση του επιταχυντή ιόντων τα δείγματα που μπορούν να μετρηθούν είναι της τάξης ακόμη και του 1 μικρογραμμαρίου άνθρακα.

ΠΛΑΙΣΙΟ 2

Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ

ΛΕΖΑΝΤΑ ΦΩΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ 2

Αναπαράσταση του ανθρώπου του Νεάντερταλ σύμφωνα με τα δεδομένα της σύγχρονης επιστήμης

Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ, ή απλά Νεάντερταλ, είναι είδος που εμφανίστηκε 130.000 χρόνια πριν και εξαφανίσθηκε στις αρχές της τελευταίας παγετώδους περιόδου, η οποία τοποθετείται πριν από σαράντα μέχρι εβδομήντα χιλιάδες χρόνια. Η ονομασία του προέρχεται από την κοιλάδα Νεάντερταλ της Γερμανίας, όπου το 1856 ανακαλύφθηκαν από εργάτες απολιθωμένα οστά τα οποία αποδόθηκαν στο συγκεκριμένο είδος.

 Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ είχε σχετικά μικρό ανάστημα που κυμαινόταν μεταξύ 1,5 και 1,6 μέτρων. Είχε ισχυρές αρθρώσεις και πιο κοντά οστά σε σχέση με τον σύγχρονο άνθρωπο. Όπως φαίνεται από τα αποτυπώματα των μυών πάνω στα οστά τους, οι νεαντερτάλιοι είχαν ογκώδες και ρωμαλέο σώμα, με έντονη τριχοφυία. Επίσης διέφερε από τον σύγχρονο άνθρωπο και ως προς την ιδιαίτερη κατασκευή του κεφαλιού του που ήταν μεγάλο και δυσανάλογο με το υπόλοιπο σώμα του. Υστερούσε όμως σε όγκο στους μετωπιαίους λοβούς όπου βρίσκονται τα προκινητικά κέντρα που ελέγχουν τις ανώτερες πνευματικές λειτουργίες, άρα ήταν μειωμένης πνευματικής ικανότητας σε σχέση με τον σημερινό άνθρωπο. Είχε μεγάλες οφθαλμικές κόγχες, μεγάλα ζυγωματικά, μεγάλα ρουθούνια και έντονες γωνίες στο πρόσωπο ενώ οι γνάθοι του ήταν δυνατές και προεξείχαν. Η όρθια στάση και το βάδισμά του πιστεύεται ότι ήταν ατελή, ενώ τα πόδια του παρουσίαζαν μια ελαφριά κάμψη στα γόνατα και το κεφάλι του έγερνε προς τα εμπρός. Ο Νεάντερταλ κατασκεύαζε λίθινα εργαλεία, παρήγαγε μια υποτυπώδη τέχνη, αφού έχουν ανακαλυφθεί ζωγραφιές στις σπηλιές όπου ζούσε, ενώ ίσως χρησιμοποιούσε οστέινα μουσικά όργανα και είχε ανεπτυγμένο προφορικό λόγο. Ακόμα έκανε χρήση της φωτιάς και των ρούχων.

Απολιθώματά του βρέθηκαν στη νότια και κεντρική Ευρώπη, στην κεντρική και νοτιοδυτική Ασία . Δεν βρέθηκαν στην Αφρική, την Αμερική και την ανατολική Ασία. Η απότομη εξαφάνιση των Νεάντερταλ έχει γίνει αντικείμενο πολλών μελετών. Αν και δεν έχουν εξακριβωθεί τα αίτια, έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες επί του θέματος.

ΠΛΑΙΣΙΟ 3

Ο Χόμο Σάπιενς

Ο όρος Homo sapiens, Άνθρωπος ο Έμφρων στην Ελληνική Γλώσσα, περιγράφει κυρίως το μόνο σωζόμενο ανθρώπινο υποείδος και ορίζεται ως "σύγχρονος άνθρωπος". Ο ιδιαίτερα ανεπτυγμένος εγκέφαλός του, ο οποίος του προσδίδει ανεπτυγμένη διανοητική ικανότητα, σε συνδυασμό με τη δίποδη όρθια στάση του, που του απελευθερώνει τα χέρια, καθιστούν τον άνθρωπο το μόνο είδος ικανό να κάνει εκτεταμένη χρήση εργαλείων συγκριτικά με τα άλλα ζώα. Έρευνες στο DNA του ανθρώπου υποστηρίζουν πως οι πρώτοι ανατομικά σύγχρονοι άνθρωποι έζησαν στην Αφρική 200.000 χρόνια πριν. Η μετακίνηση των πληθυσμών έξω από την Αφρική εκτιμάται πως ξεκίνησε 70.000 χρόνια πριν και οι σύγχρονοι άνθρωποι σταδιακά εξαπλώθηκαν σε όλες τις ηπείρους

Μέχρι περίπου 10.000 χρόνια πριν, οι περισσότεροι άνθρωποι ζούσαν ως τροφοσυλλέκτες. Σχημάτιζαν μικρές νομαδικές ομάδες. Με την ανάπτυξη της γεωργίας οι άνθρωποι εγκαταστάθηκαν για πρώτη φορά σε μόνιμους οικισμούς, εξημέρωσαν τα ζώα και αξιοποίησαν τη χρήση μεταλλικών εργαλείων. Η γεωργία βοήθησε στην ανάπτυξη του εμπορίου και της συνεργασίας, και συνέβαλε στη δημιουργία πολύπλοκων κοινωνιών.

Περίπου 6.000 χρόνια πριν, τα πρώτα κράτη δημιουργήθηκαν στη Μεσοποταμία, την Αίγυπτο και στην περιοχή του Ινδού ποταμού. Για προστασία δημιουργήθηκαν στρατιωτικές δυνάμεις, καθώς και διοικητικά όργανα για να συντονίσουν την κοινωνία. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των κρατών για την εξασφάλιση σημαντικών πόρων οδηγούσε πολλές φορές στον πόλεμο. Περίπου 2.000-3.000 χρόνια πριν, μερικά κράτη, όπως η Ινδία, η Κίνα και η Ελλάδα, κατόρθωσαν να επεκτείνουν τα εδάφη τους μέσω εκστρατειών.