Είναι γνωστό ότι η κλιματική κρίση και η συνεπακόλουθη επισιτιστική ανασφάλεια είναι μεταξύ των μεγαλύτερων προκλήσεων της εποχής μας. Ο Αγροδιατροφικός Τομέας (ΑΔΤ) ευρισκόμενος σε στενή αμφίπλευρη σχέση μεταξύ αυτών των προκλήσεων συγκεντρώνει αναμενόμενα την προσοχή και το ενδιαφέρον με έμφαση στην αναγνώριση του ρόλου του και την επιτακτική ανάγκη βιώσιμης διαχείρισης των παραγόντων στους οποίους βασίζεται. Η σημασία του ΑΔΤ στην αντιμετώπιση της επισιτιστικής ανασφάλειας μπορεί να γίνει κατανοητή από δύο μόνο δείκτες του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας (FAO), που αναφέρονται στην πρόσφατη έκθεσή του (βλ. αναφορά) σύμφωνα με τους οποίους το 2021 2.3 δισ. άνθρωποι, δηλαδή ποσοστό 29% περίπου του παγκόσμιου πληθυσμού ήταν υπό καθεστώς μέτριας ή σοβαρής επισιτιστικής ανασφάλειας, ενώ 828 εκατ. άνθρωποι σε σύνολο 8 δισ., δηλαδή περίπου 10%, πεινούσαν και οι εκτιμήσεις είναι ότι αυτή η κατάσταση σε γενικές γραμμές θα συνεχισθεί και είναι πιθανόν να χειροτερεύσει τα επόμενα χρόνια παρά τους στόχους που έχουν τεθεί από τον ΟΗΕ.
Αυτό σημαίνει ότι ο ΑΔΤ πρέπει να αυξήσει την παραγωγικότητά του για να παραχθούν μεγαλύτερες ποσότητες τροφίμων που εκτιμάται ότι πρέπει να αυξηθούν μέχρι το 2050 έως και 70%. Την ίδια στιγμή το περιβάλλον βρίσκεται σε κόκκινο συναγερμό για την αντιμετώπιση του κινδύνου της κατάρρευσής του, εάν δεν ληφθούν άμεσα πολύ δύσκολα μέτρα για τον μετριασμό της κλιματικής κρίσης και την προσαρμογή στα νέα κλιματικά δεδομένα. Πρέπει λοιπόν να λυθεί μία πολύ δύσκολη εξίσωση που το πρώτο μέρος της είναι η αύξηση της έντασης στην παραγωγική διαδικασία που οδηγεί σε χειροτέρευση της κατάστασης του κλίματος και από την άλλη η απόλυτη ανάγκη μετριασμού των επιπτώσεων και προσαρμογής που οδηγεί στην αντίθετη κατεύθυνση. Σε αυτήν τη φαινομενικά αντιφατική κατάσταση η αναγκαστική λύση είναι αναπόφευκτα η εντατικοποίηση αλλά με βιώσιμο τρόπο, δηλαδή αυτό που ονομάζεται βιώσιμη εντατικοποίηση (sustainable intensification). Στην αντιμετώπιση αυτής της δύσκολης κατάστασης ο ρόλος της Αγροτικής Έρευνας (Α.Ε.) είναι καθοριστικός. Η παγκόσμια αποστολή της Α.Ε. σήμερα είναι τελικά να θρέψει τον συνεχώς αυξανόμενο πληθυσμό, αλλά με βιώσιμη διαχείριση των φυσικών πόρων ώστε να μπορεί να συνεχισθεί η ανθρώπινη ζωή με αποδεκτή ποιότητα. Πιο συγκεκριμένα η προστασία της φυτικής και ζωικής παραγωγής από τους εχθρούς και τις ασθένειες, η βελτίωση της ποιότητας και ασφάλειας των γεωργικών προϊόντων, η προστασία των εδαφικών και υδατικών πόρων, η μείωση του κόστους παραγωγής και εξασφάλιση ικανοποιητικού εισοδήματος των γεωργών είναι μερικοί από τους στόχους της Α.Ε., που αν δεν υποστηριχθούν θα οδηγήσουν σε συρρίκνωση και εγκατάλειψη της γεωργικής παραγωγής.
Σε ποια κατάσταση όμως βρίσκεται η Α.Ε. στη χώρα μας και μπορεί να απαντήσει στις σημερινές προκλήσεις; Μία εικόνα μπορεί να έχει κάποιος για το θέμα αυτό από τον πρόσφατο νόμο για τον ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ, στον οποίο δύσκολα μπορεί να αντιληφθεί κανένας ποιος είναι ο ρόλος της και αν μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτόν. Για την κατανόηση όμως αυτών των ισχυρισμών μία πολύ σύντομη αναδρομή στην πορεία της A.E. τα τελευταία χρόνια είναι πολύ χρήσιμη. Η Α.Ε. μέχρι το 1990 εκτελούνταν από το Υπουργείο Γεωργίας, με περιφερειακές μονάδες που προσπαθούσαν να απαντήσουν σε βασικά ζητήματα με ταχύρρυθμα ή μακροπρόθεσμα προγράμματα, όπως για παράδειγμα τη γενετική βελτίωση, λίπανση και άρδευση καλλιεργειών. Με τη μορφή αυτή επέτυχε να αντιμετωπίσει αρκετά βασικά προβλήματα. Με τη δομή όμως της δημόσιας υπηρεσίας με τη στενή έννοια, ήταν πολύ δύσκολο να ακολουθήσει τη ραγδαία εξέλιξη της ανάπτυξης της έρευνας και καινοτομίας που είχε αποκτήσει ο τομέας αυτός. Έτσι, το 1989 ψηφίστηκε ο Ν. 1845, ο οποίος από το 1990 δημιούργησε το Εθνικό Ίδρυμα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) με ανάλογα standards που ίσχυαν για τα πανεπιστήμια, ως οργανισμός ιδιωτικού δικαίου με ικανούς βαθμούς ελευθερίας σε σύγκριση με τις δημόσιες υπηρεσίες, το οποίο είχε μια καλή πορεία στην αρχή δημιουργώντας τις προϋποθέσεις εκσυγχρονισμού της έρευνας στη χώρα μας και τη ενεργό συμμετοχή σε ευρωπαϊκό επίπεδο με καλά αποτελέσματα, τα οποία προβλήθηκαν διεθνώς. Δυστυχώς στην πορεία λόγω της απαξίωσης της έρευνας από το Υπουργείο Γεωργίας, της υποχρηματοδότησης (σημειώνεται ότι ποτέ δεν υπήρξε εθνική χρηματοδότηση για ερευνητικά προγράμματα στον αγροτικό τομέα) και της αναξιοκρατίας που επικράτησε στην επιλογή των διοικήσεων που κάθε φορά ορίζονταν με κομματικά και πελατειακά κριτήρια, όπως μπορεί να δει κανένας από τη σύνθεση των διοικητικών συμβουλίων διαχρονικά, η δυναμική του ιδρύματος μειώθηκε και η παρακμή άρχισε να θεσμοθετείται με υποβάθμιση της αποστολής του μέσω νομοθετικών παρεμβάσεων που κατέληξαν το 2011 εν μέσω της οικονομικής κρίσης στην τελείως απαράδεκτη απόφαση της συγχώνευσής του σε έναν οργανισμό με σημαντικά μεν, αλλά τελείως αντιφατικά μεταξύ τους αντικείμενα, δηλαδή τον ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ. Σημειώνεται ότι η συγχώνευση έγινε με μια απλή Κοινή Υπουργική Απόφαση, για την οποία από το 2011 οι εργαζόμενοι μάταια ζητούσαν να ψηφισθεί νόμος για να υπάρχει η ανάλογη ισχύς του οργανισμού με διαχωρισμό της αγροτικής έρευνας και επαναδημιουργίας του Εθνικού Ιδρύματος Αγροτικής Έρευνας.
Τελικά η νομοθετική αλλαγή του οργανισμού έγινε με τον πρόσφατο νόμο 5035/2023, αφού εν τω μεταξύ με μία τελείως απαράδεκτη ρύθμιση μέσω του νόμου 4547/2017 για την Παιδεία «εξομοίωσε» τα σημερινά ινστιτούτα του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ με τα ινστιτούτα της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Τεχνολογίας χωρίς καμία αξιολόγηση. Ο νέος νόμος αντί να επανορθώσει την καταστρεπτική για την Α.Ε. και κατ’ επέκταση για τον πρωτογενή τομέα της γεωργίας κατάργηση του ΕΘΙΑΓΕ, την εγκλώβισε σε έναν οργανισμό που δεν μπορεί να εξασφαλίσει τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της αγροτικής έρευνας. Σημειώνεται ότι όλοι οι εργαζόμενοι, ερευνητές και λοιπό προσωπικό ζήτησαν την απόσυρση αυτού το νομοθετικού μορφώματος που ενταφιάζει την Α.Ε. Μπορεί λοιπόν η Α.Ε. της χώρας μας τελείως ξεκομμένη από τις προκλήσεις της σημερινής εποχής και με μία τεχνική υποδομή απαρχαιωμένη για την οποία δεν διατίθεται σχεδόν τίποτε από τον κρατικό προϋπολογισμό, με διοικήσεις «φίλων» της κάθε εξουσίας με έλλειψη στρατηγικής που να βασίζεται στην ανάλυση των σύγχρονων αναγκών της ελληνικής γεωργίας να ανταποκριθεί στις πιεστικότατες προκλήσεις της εποχής μας; Δυστυχώς η απάντηση είναι αρνητική και πρέπει το πολιτικό σύστημα να αναθεωρήσει την μέχρι τώρα στάση του, γιατί διαφορετικά σύντομα η χώρα θα βρεθεί σε αδιέξοδες καταστάσεις σε ό,τι αφορά την εξασφάλιση των στοιχειωδών επισιτιστικών αναγκών. Δυστυχώς η φιλότιμη προσπάθεια ερευνητών που παρατηρείται σε σημειακό επίπεδο δεν φαίνεται να αρκεί να αναστρέψει αυτή την κατάσταση.
Αναφορά: FAO, IFAD, UNICEF, WFP and WHO. 2022. The State of Food Security and Nutrition in the World 2022. Repurposing food and agricultural policies to make healthy diets more affordable. Rome, FAO. https://doi.org/10.4060/cc0639en

* Ο Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ Εδαφολογίας, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ
(e-mail:christotsadilas@gmail.com).