΄Η μήπως μια ευκαιρία για βαθιά περισυλλογή, ένας αγώνας, όχι, όμως, σωματικός, αλλά πνευματικός; Την περασμένη Κυριακή (17η Μαρτίου 2024, της Τυροφάγου) η Εκκλησία μας μας κάλεσε σε αγώνα: “το στάδιον τῶν ἀρετῶν ἠνέωκται...”, μας είπε με το όμορφο τροπάριό της, προσκαλώντας μας στον στίβο του αγώνα: “…οἱ βουλόμενοι ἀθλῆσαι εἰσέλθετε, ἀναζωσάμενοι τὸν καλὸν τῆς νηστείας ἀγῶνα”.
H Μεγάλη Τεσσαρακοστή είναι η σημαντικότερη περίοδος νηστείας η οποία αρχίζει με την Καθαρά Δευτέρα και οδηγεί στον εορτασμό του Πάσχα, της μεγαλύτερης εορτής για τους Χριστιανούς. Με τον εορτασμό της Καθαράς Δευτέρας (18 Μαρτίου) σηματοδοτείται η έναρξη της περιόδου της Μεγάλης Τεσσαρακοστής η οποία οδηγεί στον εορτασμό του Πάσχα (5 Μαΐου). Τεσσαρακοστή ή απλά Σαρακοστή ονομάζεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία η περίοδος νηστείας διάρκειας σαράντα ημερών. Αν και υπάρχει αντίστοιχη περίοδος νηστείας πριν από τα Χριστούγεννα η οποία ονομάζεται Μικρή Τεσσαρακοστή ή Σαρανταήμερο, με τον όρο Τεσσαρακοστή αναφερόμαστε κυρίως στη νηστεία της περιόδου πριν το Πάσχα που είναι αρχαιότερη και αυστηρότερη και ονομάζεται Μεγάλη Τεσσαρακοστή ή και Αγία Τεσσαρακοστή.
Σύμφωνα με τον Αγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο, η περίοδος αυτή περιελάμβανε και τη Μεγάλη Εβδομάδα: «Ιδού προς το τέλος εφθάσαμεν λοιπόν της Αγίας Τεσσαρακοστής, και της νηστείας διανύσαμε τον πλουν... επειδή εις την μεγάλην ταύτην εβδομάδα εφθάσαμεν τη του Θεού χάριτι». Αυτό επαναλαμβάνει και ο Αγιος Νεκτάριος Αιγίνης: «ο χρόνος της κατηχήσεως επερατούτο κατά την Μεγάλην Εβδομάδα της Μεγάλης Τεσσαρακοστής». Σύμφωνα με τον ομ. καθηγητή του Τμήματος Θεολογίας του ΕΚΠΑ Βλ. Φειδά, υπήρξε μια ποικιλία τάσεων για την πασχάλια νηστεία η οποία «οφειλόταν αφ’ ενός μεν στην ποικιλία των τοπικών παραδόσεων, αφ’ ετέρου δε στην τάση επεκτάσεως της νηστείας προς μίμησιν της πολιτείας του Κυρίου». Aπό τις τάσεις αυτές προέκυψε κατά τo τέλος του 3ου αιώνα η προπασχάλια νηστεία της Μ. Τεσσαρακοστής η οποία μαρτυρείται για πρώτη φορά με την ονομασία Τεσσαρακοστή, στις αρχές του 4ου αιώνα στον 5ο κανόνα της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου όπου αναφέρεται: «Αι δε σύνοδοι γινέσθωσαν, μία μεν προ της Τεσσαρακοστής, ίνα πάσης μικροψυχίας αναιρουμένης, το δώρον καθαρόν προσφέρηται τω Θεώ δευτέρα δε...» δηλ. «Οι σύνοδοι να γίνονται μία πριν από τη Σαρακοστή, για να προσφέρεται στον Θεό καθαρό το δώρο, αφού εκλείψει κάθε μικροψυχία και η δεύτερη...».
Ο τελικός χρόνος ενάρξεως - λήξεως της νηστείας ορίστηκε κατά τον 5ο αιώνα. H νηστεία αυτή έχει θεσπιστεί κατά μίμηση της νηστείας του Χριστού στην έρημο όπως και ο αριθμός των σαράντα ημερών σχετίζεται με τη χρονική διάρκεια της νηστείας εκείνης (Ματθ. 4,2). Η διάρκεια της νηστείας εκτείνεται από την Καθαρά Δευτέρα ως το Σάββατο του Λαζάρου, μετά το οποίο αρχίζει η Μ. Εβδομάδα. Κατά τη νηστεία εντέλλεται η αποχή από κρέας, ψάρι, αυγό και γαλακτοκομικά, εκτός από την Κυριακή των Βαΐων όπου επιτρέπεται το ψάρι, όπως και την ημέρα του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, αν δε συμπέσει με τη Μ. Εβδομάδα. Με την πάροδο του χρόνου, κάθε πολυήμερη περίοδος νηστείας άρχισε να ονομάζεται Τεσσαρακοστή ή Σαρακοστή (και από την ονομασία αυτή, τα επιτρεπτά προς κατανάλωση τρόφιμα ονομάστηκαν «σαρακοστιανά»).
Το διάστημα μέχρι τη Μ. Εβδομάδα περιλαμβάνει τις εξής εορτές:
Η πρώτη εβδομάδα της Τεσσαρακοστής λέγεται και Καθαρή, επειδή καθαριζόμαστε εσωτερικά με την προσευχή και τη νηστεία, με την οποία στρέφουμε και το σώμα στην υπηρεσία της ψυχής.
Η πρώτη Κυριακή της Καθαρής Εβδομάδας λέγεται Κυριακή της Ορθοδοξίας όπου γιορτάζουμε τον θρίαμβο της Ορθοδοξίας εναντίον των εχθρών της και την οριστική αναστήλωση των αγίων εικόνων. Η γιορτή αυτή καθιερώθηκε την εποχή της αυτοκράτειρας του Βυζαντίου Θεοδώρας, το έτος 843, όποτε και αναστηλώθηκαν οι άγιες εικόνες.
Η δεύτερη Κυριακή των Νηστειών ορίσθηκε εις μνήμη του υπερασπιστή της Ορθοδοξίας Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, που έζησε τον δέκατο τέταρτο αιώνα. Η Εκκλησία προβάλλει το παράδειγμα του Αγίου Γρηγορίου προς μίμηση από τους πιστούς.
Η τρίτη Κυριακή των Νηστειών είναι η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως. Η Εκκλησία προβάλλει προς προσκύνηση τον Τίμιο και ζωοποιό Σταυρό ψάλλοντας τον ύμνο «Τον Σταυρόν Σου προσκυνούμεν, Δέσποτα, και την αγίαν Σου Ανάστασιν υμνούμεν και δοξάζομεν» (όπως και στην εορτή της Υψώσεως του Τιμίου και Ζωοποιού Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου), υπενθυμίζοντας στους πιστούς ότι πλησιάζει η χαρμόσυνη ημέρα της Αναστάσεως.
Ακολουθεί η τετάρτη Κυριακή των Νηστειών όπου γιορτάζουμε τη μνήμη του Οσίου Ιωάννου (6ος-7ος αι.), του συγγραφέα του περίφημου βιβλίου της Κλίμακος, ένα βιβλίο με πνευματικές διδαχές που γράφτηκε ώστε «ωσάν κάποια κλίμαξ [σκάλα] που θα φθάνη τις πύλες του ουρανού...θα ανεβάζη εκεί σώους και αβλαβείς όσους θέλουν». Την Πέμπτη της εβδομάδας αυτής και κατά τον Όρθρο, ψάλλεται η ακολουθία του Μεγάλου κατανυκτικού Κανόνα. Πρόκειται για το εκτενές ποίημα του σημαντικού μελωδού της Εκκλησίας, αρχιεπίσκοπου Κρήτης Ανδρέα (7ος αι.), που αποτελείται από 280 τροπάρια. Στο έργο αυτό περιέχεται ολόκληρη η ιστορία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης και μέσω αυτού η Εκκλησία καλεί τον άνθρωπο να μιμηθεί τις αρετές και «όσα δε των φαύλων αποφεύγειν».
Κατά την πέμπτη Κυριακή των Νηστειών τελεί η Εκκλησία τη μνήμη της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας. Κάθε Παρασκευή, από την πρώτη εβδομάδα της Μ. Τεσσαρακοστής ψάλλεται ο Ακάθιστος Ύμνος ή αλλιώς, οι Χαιρετισμοί, μια καθιερωμένη ονομασία για την ακολουθία του Ακάθιστου Υμνου, η οποία προήλθε από τα αλλεπάλληλα «Χαίρε» που περιλαμβάνει. Στο σύνολό του, ο Ακάθιστος Υμνος περιλαμβάνει 24 οίκους (λειτουργικά άσματα που συνήθως ακολουθούν αλφαβητική ακροστιχίδα) οι οποίοι ψάλλονται τμηματικά σε διάρκεια 5 εβδομάδων ως εξής: καταρχάς 4 ακολουθίες, από 6 οίκους την κάθε φορά, κι έπειτα άλλη μία ακολουθία όπου ψάλλεται ολόκληρος ο Ακάθιστος, και με τους 24 οίκους.
Το Σάββατο της έκτης εβδομάδας της Μ. Τεσσαρακοστής τελείται η μνήμη της αναστάσεως του φίλου του Χριστού Λαζάρου, τον οποίο ο Κύριος ήγειρεν εκ νεκρών λέγοντας “δεύρο έξω” (Ιωάν. 11,43). Την επομένη, έκτη Κυριακή της Μ. Τεσσαρακοστής, γιορτάζεται η Κυριακή των Βαΐων (28 Απριλίου) προς ανάμνηση της θριαμβευτικής εισόδου του Ιησού στα Ιεροσόλυμα. Tην άλλη μέρα (29 Απριλίου) ξεκινά η Μεγάλη Εβδομάδα˙ εισερχόμαστε στην τελική ευθεία για το Πάσχα.

* Ο Χάρης Ανδρεόπουλος είναι θεολόγος καθηγητής
(http://religiousnet.blogspot.com)