Μέχρι πιο σημείο οι κρίσεις μας, οι αντιλήψεις μας, οι όποιες αποφάσεις μας στην καθημερινή μας ζωή είναι «δικές μας» και όχι αποτελέσματα κοινωνικών μικρών ή μεγάλων επιρροών και επιδράσεων επάνω μας; (Και να διευκρινίσουμε εδώ, πως, μικρές επιρροές και επιδράσεις εννοούμε τον στενό οικογενειακό, φιλικό και επαγγελματικό κύκλο, και μεγάλες το μεγάλο τριγύρω μας ανθρώπινο περιβάλλον, μέσα και έξω από τον εθνικό και γεωγραφικό μας ακόμη χώρο).

Το κοινωνικό σώμα, η «ομάδα» μέσα στην οποία έχουμε ενταχθεί (από τη γλώσσα που μιλούμε, από τον Θεό που πιστεύουμε, από την ανατροφή και την εκπαίδευση που έχουμε πάρει, από το επάγγελμα που ασκούμε κ.λπ.) καθορίζει σε τέτοια έκταση και σε τόσο βάθος τον τρόπο και τα μέτρα με τα οποία αντιλαμβανόμαστε και σημασιολογούμε τα πράγματα και τα γεγονότα, ώστε κάθε άλλο παρά «δικές μας» με την αυστηρή έννοια της λέξης, είναι οι αλήθειες και οι αξίες μας. Φυσικά αυτό δεν το παραδέχεται ο εγωισμός μας, και η νοοτροπία της ιδεαλιστικής κοινωνίας που ζούμε.

Ακούμε συχνά να λένε συνάνθρωποί μας στην καθημερινότητα: «Βλέπω με τα δικά μου μάτια και κρίνω με το δικό μου μυαλό τα πράγματα. Με τη δική μου πρωτοβουλία αποδοκιμάζω αυτή την ιδεολογία και είμαι υπεύθυνος για κάθε ζήτημα που κρίνω. Η αλήθεια που υποστηρίζω είναι ολοφάνερη, και κανείς άλλος δεν μου την υπέβαλε». Είναι έτσι όμως τα πράγματα; Για να δούμε στην πραγματικότητα τι συμβαίνει, κάνοντας μια βαθύτερη διείσδυση και διερεύνηση μέσα μας, εάν έχουμε το θάρρος και μπορούμε να αυτοκριτικάρουμε και να αναλύσουμε τον εαυτό μας, θα πειστούμε πως, σε αναρίθμητες περιπτώσεις η πνευματική μας ανεξαρτησία είναι ένας ωραίος και μεγάλος μύθος. Καμιά παρθενογένεση δεν θα βρούμε πουθενά. Η όραση, η κρίση, η πίστη «μας» είναι η όραση, η κρίση και πίστη μιας κοινωνικής φάλαγγας με την οποία συμπορευόμαστε. Το φαινόμενο αυτό στη γλώσσα της επιστήμης λέγεται «κοινωνικός κομφορμισμός» και έχει γίνει αντικείμενο όχι μόνο θεωρητικών άλλα και πνευματικών ερευνών, από την επιστήμη.

Είναι πάμπολλες οι περιπτώσεις που μπορεί ο καθένας μας, από την πείρα του να αναφέρει, για το ζήτημα αυτό του «κοινωνικού κομφορμισμού», από την εκούσια και την ακούσια υποταγή στον συρμό έως τις ομαδικές ιδεοληψίες (ακόμα και παραισθήσεις) που παρουσιάζονται σε ώρες πολεμικής αναταραχής και θρησκευτικής έξαρσης ή πανικού από επιδημίες και θεομηνίες. Το «πλήθος» τότε γίνεται μια συμπαγής μάζα που αισθάνεται, σκέπτεται και δρα με τον ίδιο τρόπο πάντα (δέστε τα γεγονότα του τελευταίου δεκαήμερου του Αλωνάρη στο φαινόμενο της πύρινης λαίλαπας, στην Ανατολική και Δυτική Αττική – Ν. Μάκρη, Ζούμπερι, Μάτι, Βουτζάς, Ραφήνα κι από την άλλη μεριά Κινέτα κ.λπ. – με τις δεκάδες τραυματίες κι αγνοούμενους, τους αμέτρητους χαροκαμένους και νεκρούς, και τους ξεκληρισμένους που χάσανε τα σπίτια τους και τα έχοντάς τους, δέστε – λέω - πως αντέδρασε ο κόσμος πανικόβλητος ομαδικά) οι ατομικές αποκλίσεις εξαφανίστηκαν, με αποτέλεσμα να συμβεί η εθνική τραγωδία, σ’ έναν τόπο που δεκαετίες ζούσαν και κατοικούσαν αυτοί οι άνθρωποι, που τον ξέρανε πολύ καλά, κι όμως, μέσα στον πανικό τους, αντέδρασαν ομαδικά και πλανερά, με τραγικά αποτελέσματα, για πολλούς συνανθρώπους μας.

Αναφερόμαστε στην πρόσφατη αυτή πυρόπληκτη περιοχή της χώρας μας, σαν παράδειγμα της λειτουργίας της κοινωνικής ομάδας, με τις πρωτοβουλίες ορισμένων ανθρώπων, για να καταδείξουμε τη δύναμη της μάζας.

Είναι απίστευτο το πόσο εύκολα, ακόμα και σε ομαλές περιστάσεις διαδίδονται οι ομαδικές πλάνες, όπως λ.χ. η πίστη στη θεραπευτική δύναμη ενός κοινού βοτάνου, ή η υπόθεση ότι αυτή ή εκείνη η σύμπτωση αποτελεί κακόν οιωνό, ή η βεβαιότητα ότι οι «μάγισσες» είναι όργανα του Σατανά και πρέπει να καίγονται κ.τ.λ. κ.τ.λ. Άλλωστε, θα έχουμε όλοι παρατηρήσει ότι αρκεί μια είδηση, έστω και εξωφρενική, να δημοσιευτεί σε ένα έντυπο μεγάλης κυκλοφορίας ή να μεταδοθεί από το ραδιόφωνο ή την τηλεόραση με έμφαση, για να γίνει πιστευτεί. Δεν αμφισβητείται: «αφού λέγεται, έτσι θα είναι», λέει συνήθως η φωνή της ομάδας.

Έτσι σχηματίζεται και κρυσταλλώνεται τόσο σκληρά η «κοινή γνώμη» που δύσκολα μπορεί να ξεφύγει το παγιδευμένο άτομο για να λευτερωθεί, με αποτέλεσμα να είναι καταδικασμένο στην αιχμαλωσία της ομάδας = αγέλης και τη μοίρα της.

Η οργανωμένη μάζα, η κοινωνική ομάδα μάς στηρίζει, μας προστατεύει, αλλά και θολώνει την όραση, μηχανοποιεί τη συμπεριφορά, δένει τη σκέψη, αποδυναμώνει τη φαντασία μας με τα πολυκαιρισμένα σχήματα των απρόσωπων εννοιών και αξιών της. Μόνον ο επώνυμος άνθρωπος που ορθώνει την κεφαλή του πάνω από τον ορίζοντα της μάζας και θα τολμήσει ν’ αντικρίσει με τις δικές του διανοητικές δυνάμεις τα πράγματα, με τη δική του βούληση, σώζεται.

Από τον Δημήτρη Τσικούρα

* Ο Δημήτρης Τσικούρας είναι λογοτέχνης και ιστορικός μελετητής