Μέσα σε αυτήν τη μακραίωνη ιστορική περίοδο, εκτός από τους ρωμαλέους πολεμιστές που συνέβαλαν καταλυτικά στην απελευθέρωση του Γένους (Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, Αθανάσιος Διάκος, Οδυσσέας Ανδρούτσος, Παπαφλέσσας κ.ά.) έδρασαν δυναμικά και οι γυναίκες από το Σούλι και μάλιστα μια ομάδα εξήντα γυναικών τον Δεκέμβριο του 1803 προτίμησαν να πέσουν με τα παιδιά τους από τον βράχο του Ζαλόγγου στον γκρεμό παρά να συλληφθούν από τους Τούρκους. Για τον ένδοξο αυτό τόπο και τις ηρωίδες Σουλιώτισσες έχουμε χρέος να αφιερώσουμε λίγο από τον ανεκτίμητο χρόνο. Το Σούλι, μια ανεξάρτητη επί τουρκοκρατίας συμπολιτεία, αποτέλεσε κοινωνία καθαρά πολεμική, στην οποία οι Σουλιώτες, άνδρες και γυναίκες, ασκούνταν στην πολεμική τέχνη από τη μικρή τους ηλικία. Εκείνο, όμως, που μας εντυπωσιάζει, πρωτίστως, είναι ο σεβασμός προς τη γυναίκα, η οποία κατείχε εξαίρετη θέση. Ο σεβασμός και η τιμή θεωρείτο κορύφωμα της σουλιώτικης ηθικής, καθώς η γυναίκα εκτός από τη συμβολή της στο πολεμικό έργο (ετοίμαζε τα βόλια, κουβαλούσε πολεμοφόδια και τρόφιμα στην πρώτη γραμμή, έπαιρνε μέρος στη μάχη, θεράπευε τους τραυματίες) αποτελούσε και τον βασικό οικονομικό παράγοντα της κοινωνίας, αφού οι άνδρες ή ήταν απασχολημένοι με τα προβλήματα της συμπολιτείας ή πολεμούσαν. Οι άνδρες σέβονταν τις γυναίκες τους και συχνά ζητούσαν τη γνώμη τους σε κρίσιμες καταστάσεις.
Από τις αρχές, λοιπόν, του 18ου αιώνα οι Σουλιώτες είχαν γίνει το φόβητρο των Τούρκων αγάδων και υποχρεώνονταν να τους πληρώνουν φόρο για να μην τους αρπάζουν τις περιουσίες τους. Έτσι, η τουρκική διοίκηση αναγκάστηκε από το 1732 να διενεργήσει πολλές εκστρατείες εναντίον τους, που όλες όμως απέτυχαν, εξαιτίας της πολεμικής δεινότητας των Σουλιωτών και του δυσπρόσιτου της περιοχής. Η κατάσταση, ωστόσο, άλλαξε ριζικά όταν ανέλαβε την εξουσία στα Γιάννενα ο Αλή Πάσας, ο οποίος προσπάθησε να καθυποτάξει ολοκληρωτικά την περιοχή (1791-1803). Εκστράτευσε ενάντια στους Σουλιώτες τρεις φορές, αλλά θα επιμείνουμε στην τρίτη εκστρατεία, η οποία ξεκίνησε το 1800 και στην οποία τον πρωταγωνιστικό ρόλο ανέλαβε ο γυναικείος πληθυσμός. Στη διάρκεια αυτής της τρίτης επίθεσης (Δεκέμβριος του 1803) οι Σουλιώτες, με κυριότερους ηγέτες τους: Φώτο Τζαβέλα, Δήμο Δράκο, Τάσο Ζέρβα, Γώγο Δαγκλή κ.ά., κέρδιζαν όλες τις αποφασιστικές μάχες, αλλά παρ' όλα αυτά αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν στις 12 Δεκεμβρίου του 1803 λόγω ανεπάρκειας τροφίμων και πυρομαχικών. Τότε ο Αλή Πασάς υποσχέθηκε ότι θα τους άφηνε ελεύθερους με την ιδιοκτησία και τα όπλα τους, φτάνει να εγκατέλειπαν μαζί με τις οικογένειές τους τα πατρώα εδάφη. Οι Σουλιώτες ως αναμενόμενο, αρνήθηκαν τους όρους του Αλή Πασά και στις 16 Δεκεμβρίου του ίδιου χρόνου αντεπιτίθενται. Στον αγώνα που διεξήγαγαν οι Σουλιώτες συνέδραμαν και οι γυναίκες, η κάθε μία με τον δικό της τρόπο. Χαρακτηριστικά, η Σουλιώτισσα Δέσπω Σέχου-Μπότση, σύζυγος του Γιώργη Μπότση, κυνηγημένη από τους Τουρκαλβανούς, οχυρώθηκε με τις κόρες, τις νύφες και τα εγγόνια της στον πύργο για να μην παραδοθούν στον εχθρό. Το ηρωικό της κατόρθωμα «μίλησε» στην ψυχή του λαού και έγινε τραγούδι.
Άλλη γυναίκα, που ξεχώρισε και κατάφερε να περάσει το όνομά της στο δημοτικό τραγούδι και από εκεί στη σφαίρα του θρύλου, ήταν η Μόσχω Τζαβέλα, σύζυγος του Λάμπρου Τζαβέλα. Κατέχει τον τίτλο της «γυναίκας του Σουλίου». Θεωρείται η πρώτη και μεγαλύτερη ηρωίδα, γιατί ήταν εκείνη που με βαριά καρδιά έδωσε στο χέρι του Αλή Πασά τον πρωτότοκο γιο της Φώτο, για θυσία και έβαλε πάνω από τα ίδια της τα «σπλάχνα» την αγάπη για την πατρίδα. «Το παιδί μου είναι παιδί του Σουλίου και σα γλιτώσει το Σούλι, γλιτώνει και το παιδί μου», είπε στον Πασά. Επιπλέον, η Χάιδω Γιαννάκη Σέχου πρώτη έτρεχε στη μάχη συχνά δίπλα στους άνδρες και συχνότερα μπροστά από αυτούς. Ποιος, όμως, ξεχνά και τις γυναίκες εκείνες που χόρεψαν τον χορό του Ζαλόγγου; Εξήντα στο σύνολο, όταν τις πλησίασαν οι Τουρκαλβανοί, αρνήθηκαν να παραδοθούν, στήνοντας τον χορό και μία-μία έπεφτε στο βάραθρο μαζί με τα παιδιά της τραγουδώντας: «...στη στεριά δεν ζει το ψάρι ούτε ανθός στην αμμουδιά... Έχετε γεια βρυσούλες, λόγγοι, βουνά, ραχούλες...». Αυτό το τραγικό τέλος έδωσαν στη ζωή τους οι εξήντα ανώνυμες ηρωίδες, που συμβολίζει την υψηλότερη έκφραση του ψυχικού μεγαλείου των ανθρώπων με ελεύθερο φρόνημα.
Οι Σουλιώτισσες αποτελούν γυναίκες πρότυπα, που αξίζει να τις τιμούμε και να κυριαρχούν πάντοτε στη συνείδησή μας!

Από τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο