ξένοι και ντόπιοι, στον παγκόσμιο ορίζοντα, από τον Ψυχάρη, τον Βάρναλη, τον κοσμοπαρωρίτη Ν. Καζαντζάκη, τον Μ. Τριανταφυλλίδη, τον Γληνό, τον Δελμούζο, τον Παπανούτσο μέχρι τον Μπαμπινιώτη, την Ελένη Γλυκατζή – Αρβελέρ, και τον Μαρωνίτη, για να αναφέρουμε μερικούς μονό μεγάλους και σπουδαίους της Νεοελληνικής Γραμματείας, που δίνουν με τα έργα τους ανεκτίμητους γνωσιολογικούς θησαυρούς για το γλωσσικό ζήτημα.
Ανατρέχοντας στα έργα αυτών των δημιουργών, άλλα και την ίδια τη ζωή γενικότερα, κάναμε τη διαπίστωση πως, με καμιά άλλη πνευματική κατάκτηση του ανθρώπινου γένους δεν μπορεί να συγκριθεί η γλώσσα, το σταθερά δηλαδή οργανωμένο σύστημα συμβόλων, με το οποίο συλλαμβάνουμε και ανακοινώνουμε τις σκέψεις και τις επιθυμίες, ή συνειδητοποιούμε και εκφράζουμε τα αισθήματα και τις διαθέσεις μας, προς τους συνανθρώπους άλλα και προς τον ίδιο τον εαυτό μας.
Η κοινωνική συμβίωση, καθώς και η εσωτερική ζωή, το ανθρώπινο γενικά σύμπαν, θα ήταν αδύνατο να υπάρξει και να αναπτυχθεί χωρίς το λαμπρό αυτό όργανο που επέτρεψε να γεννηθεί (με τη δύναμη συνεχώς να ανανεώνεται) ο λόγος ο προφορικός και ο γραπτός, ο εξωτερικευμένος και ο ενδιάθετος. Να λοιπόν ένας από τους πολλούς λόγους που κάνουν εμένα τον «αθεράπευτο εραστή» να καταπιάνομαι για άλλη μια φορά με τέτοια θέματα, όπως το γλωσσικό.
Γλώσσα και ελευθερία είναι δύο πρώτιστα ύψιστα πολύτιμα αγαθά συνυφασμένα και αχώριστα μεταξύ τους και η αξία τους αγγίζει και μετριέται με την ίδια την ανθρώπινη ζωή στους πολιτισμένους λαούς του πλανήτη μας.
Όλοι εμείς οι άνθρωποι σκεπτόμαστε με «λέξεις», αισθανόμαστε επίσης με «λέξεις» - αδιάφορο αν είμαστε ή όχι σε θέση να περιγράψουμε με ακρίβεια και πληρότητα τα βιώματά μας. Από το άλλο μέρος πάλι οι «λέξεις» που ακούμε ή διαβάζουμε γίνονται μέσα μας σκέψεις και αισθήματα, κινητοποιούν τις συγκινησιακές δυνάμεις που φωλιάζουν στον εσωτερικό μας κόσμο κι εκείνες παράγουν τα βιώματα που αντιστοιχούν στο νόημά τους. Όσο και αν αντιδράς θεληματικά στην υποβολή που ασκούν οι «λέξεις» είναι αδύνατον να μην υποστείς την αντίδρασή τους, σου μεταδίνουν τον κραδασμό που περιέχουν και καρφώνονται στη σκέψη και στα αισθήματά σου – μας λέει πολύ γλαφυρά ο Ε. Π. Παπανούτσος.
Η αναφορά που κάνουμε στα παραπάνω ονόματα δεν είναι τυχαία, είναι σκόπιμη και ιστορική για τη νεότερη Ελλάδα και τους Νεοέλληνες. Είναι ορισμένοι μονάχα, από εκείνους (που κάποιους τους αποκαλούσαν και μαλλιαριστές – για να γίνουν στη συνέχεια πρωτοπόροι δημοτικιστές) τους θεματοφύλακες, που μας δώσανε μελέτες ζωής μέσα από τα γλωσσικά τους έργα, που παρουσιάζουν και τεκμηριώνουν από τα Ομηρικά και Σωκρατικά χρόνια, τον γλωσσικό πλούτο, τον οποίο κοινώνησε η ανθρωπότητα ολόκληρη.
Να σταθούμε για λίγο μόνο στον Δημήτρη Γληνό, που μέσα από τη δική του ματιά περιγράφει τον Γιάννη Ψυχάρη, τα έργα του και τους αγώνες που έκανε ολοζωής για την νεοελληνική δημοτική γλώσσα, που ξεκινάει στον καθένα και στην κάθε μια από τη μητρική λαλιά και απλώνεται σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της ύπαρξή μας. Λέει λοιπόν ο Δημήτρης Γληνός – μεταξύ των άλλων – για τον Γιάννη Ψυχάρη, που αξίζει να περιγράψουμε αυτολεξεί:
«Ο Γιάννης Ψυχάρης είχε πλούσιο συγγραφικό έργο. Έγραψε ποιήματα, διηγήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα και δοκίμια πάνω στο γλωσσικό ζήτημα της νεοελληνικής γλώσσας, που ήταν και η σημαντικότατη προσφορά του στην ελληνική γλώσσα. Αγωνίστηκε με επιμονή για την καθιέρωση της τότε περιφρονημένης γλώσσας του λαού, της δημοτικής σε επίσημη γλώσσα του ελληνικού κράτους.
Από τις παραμονές ακόμα της Επανάστασης του 1821, ο Βηλαράς, ο Καταρτζής, ο Χριστόπουλος κ.ά. προσπαθούσαν να καθιερώσουν τη δημοτική ως πανεθνική γλώσσα.
Λίγα χρόνια αργότερα, τον Μάιο του 1823 ο Διονύσιος Σολωμός έγραψε τον Ύμνο εις την Ελευθερίαν στη δημοτική, που το 1865 έμελλε να γίνει ο εθνικός ύμνος της Ελλάδας. Όμως μόνο με τον Γιάννη Ψυχάρη το κίνημα του δημοτικισμού αποκτά την καθοδήγηση και τη δύναμη που χρειαζόταν για να αντιταχθεί στους υποστηρικτές της καθαρεύουσας.
Το 1886 ο Ψυχάρης ταξιδεύει στην Ελλάδα, τόσο την ελεύθερη, όσο και τη σκλαβωμένη από τους Τούρκους και εμπνέεται από τις εμπειρίες που απέκτησε γράφοντας το 1888 το πεζογράφημα "Το ταξίδι μου", ένα έργο που θεωρήθηκε ιδιαίτερα σημαντικό στην εποχή του και έλαβε ιδιαίτερα αρνητικές κριτικές από όσους ήταν ενάντια στη χρήση της δημοτικής γλώσσας. Το έργο αυτό τυπώθηκε στη Γαλλία και είναι το πρώτο ελληνικό πεζογράφημα που γράφτηκε με όλους τους κανόνες της νεοελληνικής γραμματικής. Ο Ψυχάρης είχε μελετήσει τη γλώσσα του λαού, τα τραγούδια, τους μύθους και τις παραδόσεις του και αποτύπωσε με σαφήνεια το σύστημα που λειτουργεί η λαϊκή μας γλώσσα.
Μετά από "Το ταξίδι μου", δημοσίευσε μια σειρά από διηγήματα και μυθιστορήματα και 6 τόμους με αναμνήσεις, κριτικές και επιστημονικές μελέτες, κάτω από τον γενικό τίτλο "Ρόδα και μήλα". Το πρώτο του γλωσσικό έργο που εκδόθηκε το 1886 έχει τον τίτλο "Δοκίμιο της νεοελληνικής ιστορικής γραμματικής" και το ακολούθησαν πλήθος ακόμη μελέτες με αντικείμενο το γλωσσικό ζήτημα.
Από τον Ψυχάρη θα κληρονομήσουν τη διπλή σημασία του ιδεολογήματος: «Μεγάλη Ιδέα» (του «Ελληνισμού») και «Μεγάλη Ιδέα» (του «Δημοτικισμού»)
Τη «δόξα» και τις «γροθιές», που ζητούσε ο Ψυχάρης (1854-1929) από το πρώτο ήδη κεφάλαιο του «Ταξιδιού» του (1888), δεν τα κέρδισε βέβαια ούτε ως πεζογράφος (διηγηματογράφος/μυθιστοριογράφος) ούτε ως θεατρικός συγγραφέας ούτε ως γλωσσολόγος - και στους τρεις αυτούς τομείς της συγγραφικής του δραστηριότητας, και στη «γαλλική» και στην «ελληνική» εκδοχή της, δεν μπόρεσε να ξεπεράσει το όριο της μετριότητας. Τα κέρδισε ακριβώς μ' αυτό το διαβόητο γλωσσικό μανιφέστο του, που κυκλοφόρησε πάνω στην τρικουπική ακμή του ελλαδικού εξαστισμού.
Είναι σχεδόν αυτονόητο ότι το «γλωσσικό ζήτημα» στην Ελλάδα είχε ήδη τεθεί κατά τη μακρά περίοδο του ελληνικού Διαφωτισμού (1770-1820) και ήταν τότε άρρηκτα συνδεδεμένο με το αίτημα για μια νέα, «ευρωπαϊκή», παιδεία. Οι τρεις αντιμαχόμενες «προτάσεις» για τη λύση του εκπροσωπούσαν, σχηματικά αλλ' όχι αυθαίρετα, τις κύριες αντιμαχόμενες κοινωνικές ομάδες του προεπαναστατικού «ελληνισμού»: η «αρχαϊστική» των οπαδών της παλαιάς, φεουδαρχικής και εκκλησιαστικής».
Καταλαβαίνετε τώρα γιατί επιλέξαμε μέσα από τη ματιά του Δημήτρη Γληνού, να δώσουμε μια μικρή εικόνα του Γιάννη Ψυχάρη, για την τεράστια δύναμη της γλώσσας.

Από τον Δημήτρη Τσικούρα Λογοτέχνη