Η ίδια η πρωτοβουλία της Επιτροπής των Νόμπελ να απονείμει το φετινό βραβείο στο Π.Ε.Π. αποκτά ιδιαίτερη αξία εάν συνδυαστεί με πρόσφατη δήλωση, που έγινε τον περασμένο Ιούνιο, του επικεφαλής του 36μελούς Διοικητικού Συμβουλίου του οργανισμού, Αμερικανού Ντέιβιντ Μάλντροου Μπίσλι. Την παραθέτουμε αυτολεξεί: «Μέχρι τη μέρα που θα έχουμε ένα ιατρικό εμβόλιο, η τροφή είναι το καλύτερο εμβόλιο κατά του χάους». Προφανώς και δεν ήταν τυχαία η μνεία της παραπάνω δήλωσης του Μπίσλι από την πρόεδρο της Επιτροπής των βραβείων Νόμπελ κατά τη διάρκεια της λιτής, ελέω κορονοϊού, τελετής βράβευσης του Π.Ε.Π.
Σε συνάρτηση, λοιπόν, με όλα αυτά τα «συγκαιρινά», η επιλογή του θέματος του παρόντος σημειώματος, δηλαδή τα μαθητικά συσσίτια, παρουσιάζει ορισμένες ομοιότητες· ωστόσο, η οπτική γωνία του είναι τελείως διαφορετική.
Πιθανώς το θέμα σε κάποιους από τους αναγνώστες να ξυπνήσει νοσταλγικές μνήμες από τη βιωμένη παρελθούσα σχολική καθημερινότητα, ενώ σε αρκετούς άλλους οι θύμησες να φέρουν κάποια δυσθυμία εξαιτίας των θλιβερών στιγμιότυπων που βιώθηκαν σε σχολικές αίθουσες και προαύλια, με πρωταγωνιστές μαθητές και εκπαιδευτικούς, στα χρόνια της κρίσης.
Αξίζει να διευκρινιστεί, άλλωστε θα καταστεί σαφές από την πραγμάτευση που ακολουθεί, ότι εδώ εξετάζεται η οργάνωση και λειτουργία συσσιτίων ως εκπαιδευτικού θεσμού στο πλαίσιο της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης της Κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου (1964-1967). Τα μαθητικά συσσίτια ως εκπαιδευτικός θεσμός ιδρύθηκαν το 1937 με την εγκύκλιο του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων 240/102366, της 6ης Δεκεμβρίου 1937, «Περί οργανώσεως και λειτουργίας μαθητικών συσσιτίων». Τη χρονιά 1940-1, όπως ήταν εύλογο, τα μαθητικά συσσίτια δε λειτούργησαν λόγω του συνθηκών του πολέμου και της Κατοχής. Στα πρώτα χρόνια όμως μετά τη λήξη του Πολέμου, από το 1946 και εξής, οι συνθήκες οικονομικής ανέχειας που επικράτησαν στη χώρα επέβαλαν την ένταξη των συσσιτίων στο καθημερινό πρόγραμμα του σχολείου, έστω, στην αρχή, με την παροχή «στοιχειώδους» πρωινού ροφήματος (σε αρκετές περιπτώσεις αυτό αναφερόταν από τους μαθητές ως «σκονόγαλα» ή «γλαξ»). Στο έγγραφο που θα αναλυθεί παρακάτω (ΓΑΚ Λάρισας/ΔΗΜΟΤ. 8.01/ΑΒΕ 453/Κ76/ΑΡΧΕΙΟ ΔΗΜΟΥ ΑΜΠΕΛΩΝΟΣ-ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ ΚΑΖΑΚΛΑΡ/Φ. 245, αριθ. πρωτ. 1321/11-8-1964), το οποίο αναφέρεται στην περίοδο του μεταρρυθμιστικού προγράμματος για την Παιδεία των Γεωργίου Παπανδρέου-Λουκή Ακρίτα, τονίζονται μετ’ επιτάσεως τα πολλαπλά οφέλη που θα αποκόμιζαν οι μαθητές της Στοιχειώδους και Μέσης Εκπαίδευσης από την οργάνωση και λειτουργία των μαθητικών συσσιτίων ως αναπόσπαστου και οργανικά ενταγμένου τμήματος του ημερησίου προγράμματος του σχολείου. Την επιχειρηματολογία αυτήν πρόβαλε στην υπό εξέταση εγκύκλιο (91/82601/9-7-1964) η Διεύθυνση Ειδικής Υγιεινής του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων προς τους Νομάρχες του Κράτους, προκειμένου να ενισχυθούν τα μαθητικά συσσίτια στην επικράτεια και να καθιερωθούν ως εκπαιδευτικός θεσμός.
Με τον τρόπο αυτόν θα αναιρούνταν, όπως σημειώνεται στο έγγραφο, ο «περιθωριακός» χαρακτήρα που είχαν έως τότε τα συσσίτια, καθώς χρησίμευαν αποκλειστικά ως «άσκηση φιλανθρωπίας» για άπορους μαθητές. Η εγκύκλιος διαβιβάστηκε από τη Νομαρχία Λάρισας στην Κοινότητα του Αμπελώνα. Σύμφωνα με τη νέα κατεύθυνση, σε όσα σχολεία επρόκειτο να λειτουργήσει ο θεσμός των μαθητικών συσσιτίων κατά τη σχολική χρονιά 1964-1965, θα συμμετείχαν όλοι ανεξαιρέτως οι μαθητές ανεξάρτητα από την κοινωνική και οικονομική κατάσταση των γονιών τους.
Τα επιχειρήματα με τα οποία το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων προωθούσε την ενίσχυση του θεσμού των μαθητικών συσσιτίων, όπως αυτά διατυπώνονται στο έγγραφο, παρουσιάζουν ενδιαφέρον και αιτιολογούν σε μεγάλο βαθμό τον «ζήλο» που επέδειξε το Υπουργείο για την κινητοποίηση όλων των φορέων της εκπαιδευτικής κοινότητας σε τοπικό επίπεδο. Συνοψίζονται δε στα εξής: α) στην ενδυνάμωση της σωματικής και πνευματικής υγείας των μαθητών και β) στην ανάπτυξη του αισθήματος της κοινωνικότητας, καθώς και του συνανήκειν στο ίδιο εθνικό και κοινωνικό σύνολο. Η τελευταία αυτή ιδέα του Υπουργείου Παιδείας για την καθιέρωση του θεσμού των μαθητικών συσσιτίων φαίνεται να είχε και άλλες «προεκτάσεις»: από τις επόμενες γραμμές του εγγράφου αντιλαμβάνεται κανείς ότι το Υπουργείο προσανατολιζόταν να προσδώσει στη διοργάνωση των μαθητικών συσσιτίων χαρακτηριστικά «εθνικού σκοπού», ενώ σε άλλο σημείο του κειμένου η οργάνωση και λειτουργία μαθητικών συσσιτίων χαρακτηριζόταν ως «εθνικό πρόγραμμα». Το συσσίτιο θα περιλάμβανε πρωινό ρόφημα, γάλα με κακάο και σταφιδόζωμο, και πλήρες μεσημεριανό γεύμα. Είναι χαρακτηριστικό, σύμφωνα με την αναφορά του εγγράφου, ότι καταβλήθηκε προσπάθεια το διαιτολόγιο του συσσιτίου να προσαρμοστεί στις συνήθειες του ελληνικού λαού και να περιέχει ποικιλία θρεπτικών στοιχείων χωρίς να παρέχεται συχνά το ίδιο φαγητό. Το δε κόστος της οργάνωσης των μαθητικών συσσιτίων θα αναλάμβανε το ελληνικό κράτος, με πίστωση 104 εκατομμυρίων από τον κρατικό προϋπολογισμό. Στη συνολική δαπάνη επρόκειτο να συνεισφέρει και η Αμερικανική Κυβέρνηση με τη δωρεάν χορήγηση διαφόρων ειδών, γάλακτος, αλεύρων «διά μακαρονοποίησιν (sic) και αρτοποίησιν», πληγουρίου, ελαίου, σόγιας και βουτυρελαίου. Ο τρόπος προμήθειας των τροφίμων τη δαπάνη των οποίων θα αναλάμβανε η Ελληνική Κυβέρνηση, από την τοπική αγορά, σύμφωνα με τα διαλαμβανόμενα στην υπουργική εγκύκλιο, θα καθοριζόταν από τις σχολικές εφορείες ή επιτροπές ανάλογα με τις συνθήκες που επικρατούσαν σε κάθε περιοχή, αφού λαμβανόταν μέριμνα για τον έλεγχο των τιμών και την κατοχύρωση του αδιάβλητου των αγορών. Η δε προμήθεια τυποποιημένων τροφίμων ήταν δυνατό να γίνει και μέσω διαγωνισμών που θα διενεργούσε η Κεντρική Επιτροπή Μαθητικών Συσσιτίων (Κ.Ε.Μ.Σ.), «επιμελεία και δαπάναις της οποίας θα γίνει και η μακαρονοποίησις της αναγκαιούσης ποσότητας αλεύρου», όπως αναφερόταν χαρακτηριστικά.
Για την οργάνωση και τη λειτουργία των συσσιτίων, εκτός από την «υπέρβαση» των παραπάνω πρακτικών θεμάτων που αφορούσαν στην προμήθεια των τροφίμων, αναγκαία προϋπόθεση αποτελούσε η εξεύρεση κατάλληλων χώρων για την εστίαση των μαθητών, η οποία σε καμιά περίπτωση δε θα έπρεπε να γίνεται εντός του σχολείου, αλλά και για την αποθήκευση των τροφίμων. Καθώς το έργο αυτό έπρεπε να επωμισθούν οι τοπικοί Δήμοι και κοινότητες ώστε να μην επιβαρυνθεί έτι περαιτέρω ο κρατικός προϋπολογισμός, ο συντάκτης της εγκυκλίου βρίσκει ευκαιρία να προτρέψει τους Νομάρχες να εκδώσουν σχετικές οδηγίες προς τους Δήμους και τις κοινότητες με σκοπό να κατανοήσουν τη σπουδαιότητα του νέου θεσμού και να συμβάλουν ενεργά στην επιτυχία του.
Η «διαφώτιση» άλλωστε και κινητοποίηση των μελών των τοπικών κοινωνιών, ώστε η έναρξη των μαθητικών συσσιτίων «να μας εύρη εν πλήρει εθνικώ συναγερμώ», όπως αναφερόταν χαρακτηριστικά, φαίνεται ότι αποτελούσε «κρίσιμο στοίχημα» για την ηγεσία του Υπουργείου.
Ο υπογράφων, εξάλλου, την εγκύκλιο υφυπουργός Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, Λουκής Ακρίτας, επισήμανε ότι θα ήταν ασυγχώρητη και αδιανόητη οποιαδήποτε ολιγωρία ή αδιαφορία από την πλευρά των τοπικών κοινωνιών που θα έθετε σε κίνδυνο την επιτυχία «του τεραστίου τούτου εθνικού προγράμματος», ενώ ανέφερε ότι το Υπουργείο απέβλεπε σε μία «ειρηνική κινητοποίηση» του συνόλου του λαού για την επιτυχία του νέου σκοπού.
Επίσης, το έγγραφο διαλάμβανε ότι μέλη των τοπικών δημοτικών και κοινοτικών αρχών, καθώς και οι γονείς των μαθητών έπρεπε να εκπροσωπούνται στις σχολικές επιτροπές και εφορείες που θα ασκούσαν την εποπτεία των κατά τόπους μαθητικών συσσιτίων. Το κείμενο κλείνει με την επισήμανση της σημασίας που απέδιδε το Υπουργείο Παιδείας στα ζητήματα της υγείας και της εκπαίδευσης της νέας γενιάς, το οποίο, όπως αναφερόταν, ήταν ανάλογο με τη φροντίδα της Κυβέρνησης για την άμυνα της χώρας. Έμπρακτο δείγμα αυτού του ενδιαφέροντος, σύμφωνα με την εγκύκλιο του Υπουργείου, ήταν η φροντίδα του για τη σε τόσο μεγάλη έκταση ίδρυση μαθητικών συσσιτίων και η δέσμευσή του για την επιτυχία του θεσμού αυτού με κάθε κόπο. Καταληκτικά, παραθέτουμε τις τελευταίες φράσεις του εγγράφου του Υπουργείου Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, οι οποίες οπωσδήποτε θα ήταν ενθαρρυντικές για την ανταπόκριση των εκπαιδευτικών στις απαιτήσεις του νέου θεσμού, ενώ φανερώνουν αγαθές προθέσεις από την πλευρά της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου προς τους εκπαιδευτικούς και το έργο τους.
«Εις την απόφασιν ταύτην (sc. η Κυβέρνησις) ήχθη βασιζόμενη… ιδιαιτέρως εις την αυταπάρνησιν των εκπαιδευτικών λειτουργών, οι οποίοι καλούνται εις μίαν ακόμην προσφοράν υπέρ του Εθνικού και Κοινωνικού συνόλου. Είναι πεπεισμένη ότι και εις την περίπτωσιν αυτήν θα δικαιωθεί εις τας προσδοκίας της ταύτας».
Από τον Βασίλη Πλατή, φιλόλογο-δρ. Ιστορίας Α.Π.Θ.
