δίδαξαν ελληνικά. Η γιορτή της Σύναξης των αγίων αυτών Πατέρων, αποτελεί το ορατό σύμβολο της ισότητας και ενότητας που με τον ενάρετο και άγιο βίο τους, δίδαξαν το Ευαγγέλιο του Χριστού και εξέφρασαν την καθολική συνείδηση της εκκλησίας.
Η γιορτή των Τριών Ιεραρχών έχει τις ρίζες της στο εκκλησιαστικό εορτολόγιο του 11ου αιώνα. Οι τρεις Πατέρες της εκκλησίας δεν γιορτάζονταν εξαρχής όλοι μαζί. Η γιορτή φαίνεται να θεσπίστηκε από τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό (1081- 1118). Ωστόσο, έχουμε πληροφορίες για την καθιέρωσή της στα χρόνια του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ’ του Μονομάχου (1042-1045). Ο αυτοκράτορας θέλοντας να ανασυστήσει την αυτοκρατορία και να ξεπεράσει μία σειρά από προβλήματα, που είχαν προκύψει, προχώρησε στην αναδιοργάνωση του Πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης, γνωστό ως Πανδιδακτήριο. Για να εξάρει τον εκπαιδευτικό και επιστημονικό ρόλο του Πανεπιστημίου, αναζήτησε ως σύμβολα, πρόσωπα αναγνωρισμένα για το έργο τους. Τα πρόσωπα που προτάθηκαν για τον σκοπό αυτόν ήταν, μεταξύ άλλων, και των Τριών Ιεραρχών. Τότε ξέσπασε διαμάχη μεταξύ των πιστών, για το ποιος από τους τρεις Πατέρες άξιζε να θεωρηθεί πρόσωπο, Το Πανδιδακτήριο ήταν εκπαιδευτικό ίδρυμα ανώτατης εκπαίδευσης, θεωρούμενο με σημερινούς όρους Πανεπιστήμιο. Ιδρύθηκε από τον Αυτοκράτορα Θεοδόσιο Β' το 425 και έκτοτε τελούσε υπό την αιγίδα των Αυτοκρατόρων.
Κατά τον 9ο αιώνα εγκαταστάθηκε στον περίβολο του παλατιού, στη Μαγναύρα σε μία από τις πολυτελέστατες οικοδομές των βασιλικών παλατιών του Βυζαντίου, γι' αυτό και αναφερόταν ως Πανδιδακτήριο της Μαγναύρας. Η λειτουργία του σταμάτησε οριστικά με την Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453. Δυστυχώς, οι έριδες οδήγησαν στη δημιουργία τριών κύκλων των Βασιλειτών οπαδών του Μεγάλου Βασιλείου, των Ιωαννειτών, οπαδών του Ιωάννη του Χρυσοστόμου και των Γρηγορειτών, οπαδών του Γρηγορίου του Θεολόγου. Τη λύση έδωσε ο επίσκοπος Ευχαϊτών, Ιωάννης Μαυρόπους, ο οποίος πρότεινε να γιορτάζονται από κοινού, ο Βασίλειος, ο Γρηγόριος και ο Ιωάννης, γιατί το έργο και των τριών ήταν θεάρεστο και εξίσου αξιόλογο. Έτσι οι τρεις Πατέρες της Εκκλησίας, διακρίθηκαν για τις πνευματικές τους δυνάμεις στο Πανδιδακτήριο και έγιναν σύμβολα της ανθρωπιστικής παιδείας και των επιστημών. Ο εκκλησιαστικός και θεολογικός τους ρόλος συνδέθηκε εξαρχής με τον εκπαιδευτικό και επιστημονικό που πρόβαλε το Πανεπιστήμιο. Οι τρεις Ιεράρχες αναδείχθηκαν φορείς και σύμβολα των γραμμάτων, καθώς και πνευματικοί ηγέτες της Ορθοδοξίας. Έκτοτε οι τρεις αυτοί Πατέρες της Εκκλησίας συνδέθηκαν με τα ελληνικά γράμματα και επανήλθαν στο προσκήνιο της ιστορίας στα μέσα του 19ου αιώνα με τη συμβολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, του μόνου Ανώτατου Εκπαιδευτικού Ιδρύματος του νεοελληνικού κράτους. Το 1842, σε ειδική Συνεδρία, η Σύγκλητος του Πανεπιστημίου Αθηνών, αποφάσισε ομόφωνα την καθιέρωση της 30ής Ιανουαρίου κάθε έτους ως ημέρα εορτής των Τριών Ιεραρχών και ημέρα των Ελληνικών Γραμμάτων, της παιδείας και του έθνους μας. Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος ακολουθώντας τα πρότυπα της Δύσης, ενέταξε τη γιορτή των Τριών Ιεραρχών στον επίσημο κορμό των εθνικών γιορτών, προβάλλοντας μ’ αυτόν τον τρόπο τα ιδανικά και τις αξίες του νεοελληνικού έθνους, με τα οποία πορεύθηκε μέσα στο ευρωπαϊκό στερέωμα.
Η έκφραση αυτών των αξιών, αναδείχτηκε μέσα από τη ζώσα παράδοση και περιβλήθηκε με το ανάλογο θεσμικό πλαίσιο για να ανταποκριθεί στις επιταγές της εποχής. Η εφημερίδα Αιών, μας πληροφορεί για τον πανηγυρικό λόγο που εκφώνησε στην εορτή των Τριών Ιεραρχών, στις 30 Ιανουαρίου του 1842, ο καθηγητής Νεόφυτος Βάμβας, επαινώντας την ενέργεια αυτή. Οι δημοσιεύσεις των εφημερίδων της εποχής, Αιών και Αθηνάς, εγκωμιάζουν το έργο της πανεπιστημιακής κοινότητας που αποφάσισε να επαναφέρει το παλαιόν θρησκευτικόν έθιμον. Από τις δημοσιεύσεις των δύο εφημερίδων, διαπιστώνεται ότι η γιορτή υπήρχε στην παράδοση του γένους και το μνημόσυνο των ευεργετών και των ιδρυτών των σχολείων την ημέρα των Τριών Ιεραρχών, τελούνταν προεπαναστατικά. Ενδεχομένως να είχε πέσει σε αχρηστία σε κάποιες περιοχές, λόγω των δυσμενών συνθηκών που επικρατούσαν. Ωστόσο, σε κάποια σχολεία γίνεται λόγος για τήρηση αυτής της παράδοσης, όταν οι συνθήκες το επέτρεπαν Στη Χίο, στα τέλη του 18ου αιώνα, στη Μεγάλη Σχολή (1792) που αναδιοργάνωσε το 1815 ο Νεόφυτος Βάμβας, τελούνταν στις 30 Ιανουαρίου, ημέρα μνήμης των Τριών Ιεραρχών, λειτουργία και επιμνημόσυνη δέηση για τους ευεργέτες και ιδρυτές της Σχολής, ενώ ο σχολάρχης εκφωνούσε σχετικό λόγο. Όσον αφορά την Κωνσταντινούπολη δεν υπάρχουν σαφείς πληροφορίες για το πότε καθιερώθηκε η γιορτή. Τον 14ον αιώνα, ανηγέρθη κοντά στην Αγία Σοφία ναός στη χάρη τους.

Από τον Απόστολο Ποντίκα, δάσκαλο, Θεολόγο, Φιλόλογο, Πολιτικών Επιστημών