καθορίζουν ως ένα βαθμό και όχι να το λύσουμε, γιατί προβλήματα με τόση μεγάλη ρευστότητα και υποκειμενικότητα δεν λύνονται, απλά αντανακλούν την κάθε φορά αντίληψη και ηθική για το αίσθημα «περί δικαίου».
Για να καθορίσουμε το εννοιολογικό περιεχόμενο του δίκαιου μισθού πρέπει να καθορίσουμε την έννοια του «δικαίου». Τι είναι όμως δίκαιο και τι δεν είναι. Η υποκειμενικότητα του όρου κινείται σε δύο άξονες (διαχρονίας-συγχρονίας). Έτσι, άλλο το δίκαιο μιας παλιάς εποχής και άλλο το σημερινό και αυτό διαφορίζεται από τόπο σε τόπο (άλλο το δίκαιο των υποανάπτυκτων κοινωνιών και άλλο των αναπτυγμένων). Διαφορετικό είναι το περιεχόμενο του δικαίου για κάθε άτομο ή ομάδα ή επιχείρηση που δρουν σε ένα κοινωνικό χώρο, γιατί το βλέπουν από τη δική τους οπτική γωνία. Εξάλλου αντικειμενικός ορθολογισμός (rationalismus) δεν υπάρχει παρά μόνον υποκειμενικός. Η δε εφαρμογή της αρχής «ίση αμοιβή για εργασία ίσης αξίας» προσκρούει συνήθως στη δυσκολία προσδιορισμού της αξίας της παρεχόμενης εργασίας και το πρόβλημα καθίσταται πιο πολύπλοκο.
Δύο είναι κατά βάση οι αντιπαρατιθέμενες ομάδες εργαζόμενοι-εργοδότες. Οι εργαζόμενοι βλέπουν το πρόβλημα υπό το πρίσμα της εξασφάλισης μιας αμοιβής που επιτρέπει την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ικανοποίηση των αναγκών τους. Οι δε εργοδότες επιδιώκουν συμπίεση του μισθού σε χαμηλά επίπεδα ώστε να τους παρέχεται η ευχέρεια προσφέροντας οικονομικές παροχές να επιτυγχάνουν μεγαλύτερη υποκίνηση (motivation) των εργαζομένων για παραγωγικότητα. Επειδή όμως η έννοια της δικαιοσύνης στον κοινωνικό χώρο δεν είναι αντικειμενικά αποδεκτή, φυσικό είναι, οι δύο ομάδες συμφερόντων να οδηγούνται σε συνεχείς συγκρούσεις, που αυξομειώνουν την ένταση του προβλήματος και στο τέλος κάθε φορά να βρίσκεται μία «προσωρινή» αποδεκτή συμφωνία προς την κατεύθυνση των στόχων εκείνης της ομάδας που είναι ισχυρότερη. Οι συμβάσεις των εργαζομένων (αναλόγως νομικής φύσεως, διάρκειας, σκοπού) της χώρας μας έχουν τη δική τους ιστορία τις τελευταίες δεκαετίες που ο χώρος φιλοξενίας δεν μας το επιτρέπει να αναφερθούμε. Η υποκειμενικότητα για την αντίληψη περί δικαίου ελαστικοποιείται περισσότερο σε περιόδους οικονομκής δυσπραγίας, όταν όλοι τομείς και κλάδοι της οικονομίας-επιχειρήσεις-εργαζόμενοι προσπαθούν να διαφυλάξουν συμφέροντα και δίκαιες κατακτήσεις.
Οι παροχές στον επιχειρησιακό χώρο διακρίνονται σε επιχειρησιακές και κοινωνικές. Οι πρώτες συνδέονται με την απόδοση των εργαζομένων στα πλαίσια των προσπαθειών της επιχείρησης να πετύχει τους στόχους της και εμφανίζονται με ποικίλες μορφές, όπως : βασικός μισθός, υπερωρίες, βραβεία, δικαίωμα χρήσης οικίας και αυτοκινήτου, bonus κ.ά. Οι δεύτερες δίνονται με κοινωνικά κριτήρια, όπως : προϋπηρεσία, επιδόματα οικογενειακών βαρών και ανθυγιεινής εργασίας κ.ά. Όλα τα συστήματα αμοιβής (αναλόγως του χρόνου, κατ’ αποκοπή, μετά βραβείων υπεραπόδοσης, με συμμετοχή του εργαζομένου) εμφανίζουν πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα τόσο από τη σκοπιά των εργαζομένων όσο και από τη σκοπιά των εργοδοτών. Στις σημερινές συνθήκες πανδημίας και οικονομίας κρίνεται απαραίτητη η συνέχιση του ενισχυμένου κοινωνικού μισθού (αναστολή συμβάσεων, επιστρεπτέες προκαταβολές, πάγωμα ληξιπρόθεσμων οφειλών και δανείων, επιδότηση ενοικίου, μείωση του μη μισθολογικού κόστους, μείωση της εισφοράς αλληλεγγύης, μείωση ΕΝΦΙΑ) πέραν των γνωστών συστατικών στοιχείων κοινωνικής πολιτικής (επιδόματα προνοιακά, τέκνων, γέννησης, στέγασης, θέρμανσης, ανασφάλιστων υπερήλικων, άδειες κ.ά.). Ο κοινωνικός μισθός λειτουργεί ως ασπίδα προστασίας μιας αξιοπρεπούς ζωής.
Παράγοντες που προσδιορίζουν ως ένα βαθμό το δίκαιο μισθό είναι εσωεπιχειρησιακοί και εξωεπιχειρησιακοί και έχουν σχέση με βασικές λειτουργίες του πολιτικού, οικονομικού, κοινωνικού συστήματος (κατανομή του εθνικού εισοδήματος, φορολογία, κόστος ζωής, συμβάσεις εργασίας, εργατικό δίκαιο, κρατικός παρεμβατισμός, συστήματα ελέγχου αισχροκέρδειας, εισαγόμενος πληθωρισμός, δημοσιονομική πολιτική, ρυθμός αύξησης του ΑΕΠ κ.ά.), αλλά και με τους εργαζομένους και τις εργοδοσίες. Η φύση και οι απαιτήσεις μιας εργασίας πρέπει να λαμβάνονται υπόψη κατά την αξιολόγησή της και αναλογικά στον καθορισμό του μισθού.
Εργασία που απαιτεί προσόντα, ικανότητες, κατάρτιση, εμπειρία, πρωτοβουλία, υπευθυνότητα, δημιουργική φαντασία πρέπει να αμείβεται περισσότερο από μια άλλη που δεν έχει τόσες απαιτήσεις. Όπως πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι συνθήκες επικινδυνότητας και ανθυγιεινού περιβάλλοντος. Βέβαια η πνευματική-ερευνητική-καινοτόμα εργασία δύσκολα αποτιμάται. Στην πατρίδα μας γενικά (ιδιωτικό και δημόσιο τομέα) και σε ορισμένες κατηγορίες εργαζομένων υπάρχουν ζητήματα αμοιβής με εξόφθαλμες αδικίες ακόμη και σε επιδόματα π.χ. βαρέων και ανθυγιεινών.
Σε ό,τι αφορά την απόδοση του εργαζομένου οι οπαδοί του «τεχνικού ορθολογισμού» υποστηρίζουν πως όσοι αποδίδουν περισσότερο πρέπει να αμείβονται γενναιόδωρα εξάλλου δικαιούνται αναγνώρισης και ηθικής ικανοποίησης. Ενώ οι οπαδοί του «κοινωνικού ορθολογισμού» υποστηρίζουν πως σε πολλές περιπτώσεις οι εργαζόμενοι δεν αποδίδουν για λόγους έξω της θέλησής τους π.χ. ηλικία, ιδιοσυγκρασία, άγχος, οικογενειακά προβλήματα, ατυχίες. Η συμπεριφορά του εργαζομένου διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του μισθού. Θετικά στοιχεία π.χ. προσαρμογή, συνεργατικότητα, διαμόρφωση ομαδικού πνεύματος, ευκαμψία, διάθεση για ειλικρινή επικοινωνία, πρέπει να αμείβονται και αρνητικά στοιχεία π.χ. γκρίνιες, αδιαλλαξίες, αδιαφορία,αδράνεια, ευθυνοφοβία επηρεάζουν αρνητικά την αμοιβή.
Η ιστορία του συνδικαλισμού εγχώριου και μη πληθωρίζει από δίκαιες κατακτήσεις που πραγματοποιήθηκαν με αγώνες και θυσίες. Ένας υγιής συνδικαλισμός που αποστασιοποιείται από κομματικά πάθη μπορεί και πρέπει να συντελεί στη δικαιότερη αμοιβή της εργασίας με πολιτισμένα διεκδικητικά μέσα που χαρακτηρίζουν ώριμες κοινωνίες. Αξίζει να σημειωθεί πως η έννοια του δικαίου στον εργασιακό χώρο επηρεάζεται αλλά και περιφρουρείται από εξωελλαδικούς παράγοντες, όπως : Ευρωπαϊκό και Διεθνές Εργατικό Δικαιο, Ευρωπαϊκό και Διεθνές Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων κ.ά. Σημαντικό κεφάλαιο επηρεσμού για το δίκαιο μισθό είναι και οι χαρακτηρολογικές ιδιομορφίες του Έλληνα : αδυναμία υπέρβασης των εγωϊστικών χαρακωμάτων του, άκρατος ατομικισμός, επιρρεπής στον καταναλωτισμό, αδυναμία να επικοινωνεί με ειλικρίνεια-σύνεση-αυτοσυγκράτηση, απροθυμία να συμμετέχει με αγαθά κίνητρα στη διαμόρφωση κοινωτικού πνεύματος κ.ά.
Συμπερασματικά, ρευστότητα, πολυπλοκότητα , πολυμέρεια συνθέτουν το πρόβλημα και σε μια σύγχρονη αλλοπρόσαλλη κοινωνία με τον άνθρωπο να είναι αιχμάλωτος των ατελεύτητων αναγκών του, η λύση θα είναι πάντα υποκειμενικά δίκαιη, τουλάχιστον και όσο γίνεται να είναι ανθρώπινη.
*Ο Αθανάσιος Ραούλης είναι τ. περιφερειακός δ/ντής Α/θμιας και Β/θμιας Εκπαίδευσης Θεσσαλίας εκπαιδευτικός, οικονομολόγος.