Ο άνθρωπος, όταν έγινε καλλιεργητής της γης και άρχισε να μαζεύει τους καρπούς από τα δημητριακά του φυτά (σιτάρι, καλαμπόκι, κ.λπ.), για να τους κάνει πιο εύπεπτους και πιο νόστιμους και να τους συντηρήσει, τους έτριβε και τους έκανε αλεύρι και για να γίνει αυτό χρησιμοποιούσε τους νερόμυλους στην ηπειρωτική χώρα και τους ανεμόμυλους στη νησιωτική. Η καλλιέργεια παλιά στα σιτάρια και στα καλαμπόκια ήταν πολύ διαδεδομένη, ενώ στη συνέχεια περιορίστηκε. Οι άνθρωποι τότε φρόντιζαν να εξασφαλίσουν το σταρένιο ή το καλαμποκίσιο αλεύρι. Προτού αρχίσω την περιγραφή του μύλου, θεωρώ σκόπιμο να αναφερθώ για λίγο στην προετοιμασία του «αλέσματος». Έτσι λέγαμε το γέννημα (ο καρπός στα σιτηρά), που προορίζαμε να αλεσθεί. Η προετοιμασία αυτή κατά κύριο λόγο, ήταν έργο της νοικοκυράς. Αυτή έπρεπε να το απαλλάξει από τα σκύβαλα, τις πέτρες και τα υπόλοιπα παράσιτα. Το περνούσαν λοιπόν από ένα είδος κόσκινου με πιο μεγάλες τρύπες (στα μέρη μας λεγόταν «ντριμόνι») και με ένα δεύτερο κόσκινο με μικρότερες τρύπες (ονομαζόταν «πυκνάδα»), γιατί έτσι γινότανε καλύτερη δουλειά. Το γέννημα καθαριζόταν σχεδόν απ' όλες τις ξένες ύλες και το αποτέλεσμα το διαπίστωνε κανείς αργότερα στο αλεύρι και προπαντός στο ψωμί. Μόλις τελείωνε η εργασία του καθαρίσματος, η νοικοκυρά βοηθούμενη και από τον νοικοκύρη, τοποθετούσε τον καρπό ισομερώς στα σακιά (για να μη γέρνει το ζώο), τα φόρτωνε στο ζώο και το οδηγούσε στον μύλο. Ήταν και αυτή μια εργασία απαραίτητη και αναγκαία.
ΔΟΜΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΜΥΛΟΥ
Δύο ήταν τα κύρια μέρη, από τα οποία αποτελούνταν ο νερόμυλος. Το ένα ήταν η Δέση και το άλλο, το κύριο εργαστήρι του μύλου.
Α) Δέση (το σημείο σύνδεσης του ποταμού με το αυλάκι): Βασική προϋπόθεση για τη λειτουργία του νερόμυλου ήταν το νερό. Το νερό προέρχονταν από ένα κοντινό ποτάμι, για να μη στερεύει κατά τη διάρκεια του χρόνου. Για να έλθει λοιπόν το νερό στον μύλο και για πρακτικούς λόγους, ο μυλωνάς χρησιμοποιούσε συνήθως ένα αυλάκι. Το αυλάκι έφτανε μέχρι κάποιο σημείο και μετά ήταν αδύνατον να συνεχίσει διότι έπρεπε το νερό να φθάνει πάνω ακριβώς από τον μύλο και λίγο ψηλότερα, ώστε κατά την πτώση του να κερδίζουμε όσο το δυνατόν περισσότερη ενέργεια. Τόσο η Δέση όσο και το αυλάκι, λόγω των καιρικών συνθηκών, όπως κατεβασιά του ποταμού, ιδίως κατά τη χειμερινή περίοδο, πάθαιναν συχνά ζημιές και το πρόβλημα αυτό όπως αντιλαμβάνεσθε ήταν για τον μυλωνά, σκέτος πονοκέφαλος. Απ' αυτήν ακριβώς την αιτία προέκυψε και η γνωστή παροιμία: «Καθ' ένας με τον πόνο του κι ο μυλωνάς τ' αυλάκι!» (δηλ. η τάση και η έφεση που έχει γενικά ο κάθε άνθρωπος να νοιάζεται και να ενδιαφέρεται πρωτίστως για τα δικά του θέματα).
Β) Ο μύλος: Ξεκινά με τη ρόδα που βρισκόταν στο εξωτερικό μέρος του μύλου, η οποία ήτανε συνδεδεμένη με έναν άξονα που με τη σειρά του γυρνώντας έδινε κίνηση στο εσωτερικό μέρος του μύλου και συγκεκριμένα μέσω μιας φτερωτής στον μηχανισμό που βρισκόταν σε έναν χώρο κάτω από τις δύο μυλόπετρες. Αυτός ο μηχανισμός βοηθούσε στην περιστροφή της πάνω μυλόπετρας, γιατί η κάτω ήταν μόνιμα ακίνητη. Το άλεσμα (σιτάρι, καλαμπόκι) περνούσε ανάμεσα στις δύο μυλόπετρες από μια τρύπα στο κέντρο της επάνω μυλόπετρας και με την περιστροφή συνθλίβονταν ανάμεσά τους και μετατρέπονταν σε αλεύρι σκόνη, το οποίο έπεφτε σε ένα ξύλινο δοχείο στο μπροστινό μέρος του μύλου, από όπου το μαζεύανε και το βάζανε στα τσουβάλια.
Ο μύλος ήταν συνήθως το σπίτι του μυλωνά, ο οποίος όταν είχε πολλή δουλειά (το καλοκαίρι δηλ.), δούλευε νύχτα μέρα. Ο μυλωνάς σαν αμοιβή κρατούσε ένα ποσοστό από το άλεσμα, το λεγόμενο «Ξάι» (δηλ. το αλεστικό του δικαίωμα). Είχε έντονη κοινωνική ζωή, γιατί ερχόταν σε επαφή με όλους τους ντόπιους, αλλά και με τους κατοίκους των γύρω χωριών. Ο μύλος αποτελούσε τόπο συγκέντρωσης, διάδοσης των νέων και των ειδήσεων της περιοχής. Οι αυλές των νερόμυλων γέμιζαν από ανθρώπους και φορτωμένα άλογα και μουλάρια. Συνήθως οι πελάτες άφηναν το άλεσμα, γιατί δεν προλάβαιναν και το έπαιρναν την άλλη μέρα.
Λόγω της συχνής επικοινωνίας και της μεγάλης παραμονής των κατοίκων στον μύλο, πολλά λεγόντουσαν όχι μόνο για τους μυλωνάδες (τα ξαφρίσματα των αλεσμάτων), αλλά και για τις γυναίκες τις πονηρές (για ηθικές παρεκτροπές και για πολλά άλλα). Αλήθεια, ποιες και πόσες παροιμίες δεν αναφέρονται στους μύλους και στους μυλωνάδες; Μια από τις παροιμίες που κυκλοφορούσε και κυκλοφορεί και τώρα, είναι: «ο καλός ο μύλος όλα τ' αλέθει», που πάει να πει: Όπως ο μύλος κάνει τη δουλειά του, έτσι και ο γερός άνθρωπος ό,τι και να του δώσουμε για φαγητό, θα το καταβροχθίσει, χωρίς να δημιουργηθούν δυσάρεστες καταστάσεις από βαρυστομαχιά και δυσπεψία.
Επίσης είναι πολλά και τα ανέκδοτα μέσα στη λαϊκή μας παράδοση. Ανέκδοτα πικάντικα και γαργαλιστικά, που κυρίως έχουν να κάνουν με τις πονηριές και τις μπαμπεσιές των μυλωνάδων, που κοίταζαν να σου πάρουν το «ξάι» παραφουσκωμένο μπροστά στα μάτια σου (είχαν φτιάξει μεγάλα μανίκια, ώστε με τρόπο να τα γεμίζουν με το κλεμμένο αλεύρι). Στην κοινή συνείδηση, όχι αδικαιολόγητα, φάνταζαν ως απατεώνες και φαταούληδες.