Η γνωστή τελειομανία που χαρακτήριζε τον Σολωμό, μας δείχνει ότι ένα γραπτό κείμενο μπορεί να μην τελειώνει ποτέ, ιδιαιτέρως όταν πρόκειται για ποίημα. Βάζει τελεία όταν το θελήσει ο δημιουργός του, κι επιπλέον μας στεριώνει την πεποίθηση ότι η συνεχής άσκηση και οι διορθωτικές γραφές μπορούν να το προάγουν στον βαθμό της Αφαίρεσης, να το κάνουν δηλαδή πυκνόφυλλο, πιο συμπυκνωμένο και εντελώς απαραίτητο χωρίς φλυαρίες και πλατειασμούς.
Ο Σολωμός (1798-1857) ξαναπιάνει το νήμα της κομμένης παράδοσης με τον «Κρητικό» του το έτος 1833 και διεισδύει βαθύτερα στις εθνικές ρίζες με τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» (έργο ημιτελές το 1857 όταν πέθανε ο Σ., είχε ξεκινήσει να το γράφει στα 1844! Διαμορφώνει τη νέα δημοτική γλώσσα και τελειοποιεί τη στιχουργική τεχνική με ρυθμό και μέτρο. Η γλώσσα του, που έχει ρίζες βαθιές στο δημοτικό τραγούδι, έχει δομηθεί με την πιο πειθαρχημένη μετρική αρμονία. Ο ενδεκασύλλαβος ή δεκαπεντασύλλαβος στίχος που χρησιμοποιεί είναι υποδειγματικός, είτε ίαμβος είναι είτε ανάπαιστος. Με τον «Ύμνο εις την Ελευθερία», που μεταφράστηκε τότε ακόμη σε αρκετές ευρωπαϊκές γλώσσες, ενισχύθηκε το κίνημα του Φιλελληνισμού, σε μια εποχή που η Ελλάδα το είχε ανάγκη. Αυτός, τέλος, διδάσκει πρώτος το νόημα της γνήσιας ποιητικής Τέχνης, μέσα από την αυστηρή επεξεργασία του στίχου, με την αρμονία του ρυθμού και του μέτρου, την υψηλή αισθητική της γλώσσας και τον λυρισμό.
Ο Σολωμός γίνεται έτσι ο φυσικός ηγέτης της ονομαζόμενης αργότερα «Επτανησιακής Σχολής», με εκπροσώπους λαμπρούς όπως ο Μαρκοράς, ο Μαβίλης, ο Πολυλάς, ο Προβελέγγιος και ο Μαρτζώκης. Από τον δικό του καλό σπόρο θα ξεπεταχτούν οι πνευματικοί του απόγονοι, σημαίνουσες ποιητικές μορφές, που θα επηρεαστούν γόνιμα από το δίδαγμά του: Παλαμάς, Σικελιανός, Ελύτης, Βάρναλης, Σεφέρης, Βαρβιτσιώτης, Σινόπουλος, Δάλλας, Σαραντάρης, Καψάσκης. Όλοι τους έχουν μια Σολωμική πνοή. Όλοι τους αναζητούν, σαν εκείνον, την αισθητική τελειότητα.
Το ποίημα στον Σολωμό έχει μια μουσικότητα και δονείται από αυθόρμητο λυρικό παλμό:
«Το χάραμα επήρα του ήλιου το δρόμο Κρεμώντας τη λύρα τη δίκαιη στον ώμο».
Αγνός ιδεαλιστής, ρομαντικός ψάλτης του καθαρού δεκαπεντασύλλαβου: «Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη…».
Το επίγραμμά του για τα Ψαρά αποτελεί πρότυπο λυρικής εντέλειας, μετρικής πειθαρχίας και αφαιρετικής δεινότητας:
«Στων Ψαρών την ολόμαυρη ράχη περπατώντας η Δόξα μονάχη...»
Στη δε οκτάβα του «Η σκιά του Ομήρου» ξεχωρίζει τροπαιοφόρος για την αίσθηση της ρίμας και την κρυστάλλινη διαύγεια στην εκφορά της λέξης:
«Στο ακρογιάλι αναπαύονταν ο γέρος... γλυκά-γλυκά το φύσημα του αέρος... Κι αυτός εις το πολύαστρον του αιθέρος...».
Από τον Δ. Σολωμό και ύστερα όλοι οι μεγαλόπνοοι ποιητές θα δώσουν έμφαση στην αρμονία του στίχου και στην αφαιρετική επεξεργασία των έργων τους, ακολουθώντας το παράδειγμά του στις πολλές διορθωτικές γραφές. Αξίζει να αναφέρουμε πως τα τρία Σχεδιάσματα των «Ελεύθερων Πολιορκημένων» είναι μια ελληνόφωτη γνήσια λυρική ποίηση, γραμμένη πολλές φορές, συνεχόμενα βελτιούμενη, ποτέ βεβαίως ολοκληρωμένη - η οποία δεν έχει ξεπεραστεί ως σήμερα από απόψεως επεξεργασίας της γραφής, σε όλη την ιστορία της νεοελληνικής ποιητικής Τέχνης!
Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) θέτει πρώτος αυτός τις βάσεις του ηθογραφικού διηγήματος και πρώτος επίσης συλλαμβάνει τα δυσκολοσύλληπτα ιδιαίτερα γνωρίσματα της ατίθασης ιδιοσυγκρασίας του Νεοέλληνα. Θα τον ακολουθήσουν οι: Μητσάκης, Καρκαβίτσας, Βλαχογιάννης, Βικέλας, Κονδυλάκης, Καστανάκης.
Ο Α.Π. είναι ο τέλειος ψυχογράφος και ο λεπτός ανατόμος των κοινωνικών ηθών. Με την ιδιότυπη, όσο και γοητευτική του καθαρεύουσα, καθαγιάζει την ελληνική γλώσσα, αυτήν την πλαστικότατη και ποιητικότατη. Η συνθετική του δεινότητα είναι απροσπέλαστη. Πρώτος έδειξε πως στο ρεαλιστικό πεζογράφημα δεν αρκούν το ταλέντο και η έμπνευση, αλλά ο θείος έρωτας της γραφίδας και η λυτρωτική μεταμόρφωση της λέξης, που θα υποβάλει τον αναγνώστη σε συναισθηματική δόνηση, θα τον συνεπάρει και θα τον συν-κινήσει.
Οι λέξεις του Παπαδιαμάντη είναι ακούσματα θεσπέσια, μελίρρυτοι ήχοι, χορεύουν σε μύριους κυματισμούς, είναι ζωντανές και καθόλου «νεκρές καθαρευουσιάνικες», όπως ατυχώς έγραψε κάποτε ο Κώστας Βάρναλης. Ορθώς αφετέρου ο Γιάννης Βλαχογιάννης είχε εκφραστεί έτσι: «Η δύναμή του, όχι να προσλαμβάνει από της γνώσεως το ταμείο, αλλά να αφαιρεί, κάνουν την Τέχνη του εξαιρετική για τα Ελληνικά Γράμματα, τα φορτωμένα με της φράγκικης σοφίας τη σαβούρα!».
Πέραν του ψυχολογικού στοιχείου στα πρόσωπα και στους ήρωες, ο Π. είναι εκείνος που εισήγαγε και εγκαινίασε αυτό που λέμε στη λογοτεχνική κριτική «νοσταλγικό λυρισμό». Από το διήγημά του «Η Πεποικιλμένη» αντιγράφουμε ένα απόσπασμα αντιπροσωπευτικό:
«Όταν εξήλθομεν από την λειτουργίαν, ο Ηγούμενος μειδιών, μας προσέφερεν επί της πεζούλας έξω του ναού, όπου εκαθίσαμεν, ροδάκινα και ρακί, ευλογίαν του μοναστηρίου. Είχα αποποιηθεί να πίω καφέν, όταν μας προσέφεραν αι γυναίκες αι πανηγυρίστριαι, αλλ‘ όταν ο Ηγούμενος έστειλε τον πατερ-Παφνούτιον, πρώην υπενοματάρχην, όστις είχε καλογηρέψει εις το κελλί, και μού έφερε μεγάλην κούπαν καφέ, μοναστηριακόν θαυμάσιον, δεν ηδυνήθην ν’ αρνηθώ».
Συμπερασματικά, πρώτα σε ό,τι έχει να κάνει με τον Σολωμό, αυτός είχε προχωρήσει πιο μπροστά από την εποχή του, έτσι όπως συμβαίνει με τους πολύ μεγάλους ποιητές. Το μήνυμά του παραμένει σε κάποιον βαθμό, ακόμη και σήμερα, ακατάληπτο! Ούτε ο Παπαδιαμάντης χωρά σε καλούπια, μήτε αυτός ορίζεται από σχολές, γιατί έτσι θα τον εγκλωβίζαμε σε μετρημένα μεγέθη περιοριστικά. Η κλασική λιτότητα, η ποιητική ευγένεια, η καλλιέργαστος ιδιαίτερη καθαρεύουσα αναμιγμένη εξαιρετικά με τη δημοτική, το ειδύλλιο, το δράμα, η νοσταλγία και το όνειρο, συνθέτουν ένα μοτίβο μοναδικό και διαχρονικά αξεπέραστο.
Στους Σολωμό και Παπαδιαμάντη χρωστά η Ελλάδα πρωτίστως τους τίτλους των Γεναρχών και το μεγαλείο των Γραμμάτων της. Δίχως αυτούς και τα πνευματικά τους παιδιά, που μεταλαμπάδευσαν το μυστικό της Τέχνης τους, θα ίσχυε πιθανότατα εκείνο, που τόσο αυθόρμητα είχε πει στα 1900 και είχε γράψει με παρρησία θαυμαστή ο Γρηγόριος Ξενόπουλος στη «Διάπλαση των Παίδων»: «Η Ελλάς ασφαλώς και θα ήτο ακόμη μία μακρινή φιλολογική επαρχία της Γαλλίας!...».
(Από τη συλλογή Δοκιμίων: «Τετράδια με μπλε πανάρια»).

*Ο Αντώνης Περδικούλης (1964) είναι ποιητής, δοκιμιογράφος, πρώην στρατιωτικός.