Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας τα έτη 2020 και 2021 περίπου 15 εκατ. θάνατοι ανθρώπων συσχετίζονται με την πανδημία (περισσότεροι από 2 εκατ. στην Ευρώπη). Ταυτόχρονα έχει προκληθεί λόγω της πανδημίας μία μεγάλη οικονομική ύφεση παγκοσμίως (η Παγκόσμια Τράπεζα εκτιμούσε ότι το 2020 θα προκαλούνταν μείωση του παγκόσμιου ΑΕΠ κατά 5,2%, που είναι η μεγαλύτερη ύφεση των τελευταίων 80 χρόνων, παρά την τεράστια στήριξη), ενώ οι παρατεταμένες ξηρασίες απειλούν με μείωση της παγκόσμιας γεωργικής παραγωγής, μετανάστευση και απώλεια μεγάλου μέρους της βιοποικιλότητας. Είναι λογικό επομένως η επιστημονική κοινότητα να διερευνά τις αιτίες και τις πιθανές σχέσεις αυτών των φαινομένων που δοκιμάζουν την ανθρωπότητα. Μια τέτοια ανάλυση παρουσιάσθηκε πρόσφατα από την ομάδα εργασίας του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας (FAO) του OHE (Water Scarcity in Agriculture-WASAG), τα κύρια σημεία της οποίας αποτελούν το αντικείμενο αυτού του άρθρου.
Σύμφωνα λοιπόν με την εν λόγω ανάλυση εξάρσεις μολυσματικών ασθενειών συμβαίνουν συνήθως ύστερα από ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως ακραίες πλημμύρες, καύσωνες, τυφώνες, ξηρασίες κ.λπ.) λόγω της αλληλεπίδρασης κοινωνικών, οικολογικών και περιβαλλοντικών διαδικασιών. Οι ξηρασίες διαταράσσουν την εύθραυστη ισορροπία μεταξύ των ειδών των ξενιστών και της οικολογίας τους και μπορούν να συμβάλουν στην πρόκληση μολυσματικών ασθενειών, χωρίς βέβαια αυτό να δηλώνει μια αιτιακή, αλλά μόνο μια συσχετική σχέση. Η επίδραση της ξηρασίας στο περιβάλλον και τα οικοσυστήματα είναι πολύπλοκη καθιστώντας πολύ δύσκολο τον εντοπισμό του ρόλου της ξηρασίας έναντι άλλων περιβαλλοντικών αλλαγών στις επιδημίες και πανδημίες ζωογόνων ασθενειών.
Η πανδημία Covid-19 που προκλήθηκε από τον ιό Sars-cov2 πρωτο-εντοπίσθηκε στην πόλη Wuhan της Κίνας τον Δεκέμβριο του 2019. Η επαρχία στην οποία βρίσκεται αυτή η πόλη υπέφερε από ξηρασία για 40 χρόνια. Η βροχόπτωση το 2019 είχε μειωθεί μέχρι 90% σε σύγκριση με άλλα χρόνια. Επιστημονικές μελέτες αναφέρουν ότι ιστορικά σε πολλές περιπτώσεις επιδημιών προηγήθηκαν έντονες ξηρασίες, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον ιό Embola, οι εξάρσεις του οποίου (εκδηλώθηκαν από το 1994 έως το 2002) συσχετίσθηκαν σημαντικά με προηγηθείσες έντονες ξηρασίες. Η ίδια συσχέτιση βρέθηκε και στην περίπτωση της «γρίπης των χοίρων» που προκαλείται από τον ιό Η1Ν1 και εντοπίσθηκε για πρώτη φορά στην Κίνα (επαρχία Changsha, Yunnan). Επίσης η πρώτη γνωστή εισαγωγή του κορονοϊού στον ανθρώπινο πληθυσμό από ζώα το 2002 στην επαρχία Guangdong της Ανατολικής Κίνας, εκδηλώθηκε μετά από την εντονότερη ξηρασία που εκδηλώθηκε στην περιοχή. Η βροχόπτωση είχε μηδενισθεί στεγνώνοντας 1.300 δεξαμενές νερού και ερημώνοντας περίπου 3 εκατ. στρ. Παρόμοια περίπτωση αναφέρεται και για τον ιό Nipah στη Νότια Ασία που εκδηλώθηκε το 1990, η οποία αποδόθηκε στην υιοθέτηση μονοκαλλιέργειας λόγω της ξηρασίας που είχε επικρατήσει στην περιοχή και στη γειτνίαση της κτηνοτροφίας με βιότοπους που φιλοξενούσαν άγρια είδη. Ένα ακόμα παράδειγμα που συσχετίζει την ξηρασία με πανδημικές νόσους είναι η έξαρση της χολέρας που εκδηλώνεται σε σαράντα χώρες της Υποσαχάριας Αφρικής, η οποία εμφανίζεται μία φορά μετά από 3 ξηρασίες και μία φορά μετά από 15 πλημμύρες. Ο μεγάλος αριθμός παραδειγμάτων που συσχετίζει την ξηρασία με την εκδήλωση πανδημιών μολυσματικών νόσων, όπως στην Αιθιοπία, την Τυνησία, την Αίγυπτο, Νότια Αφρική κ.λπ., αν και δεν έχει αναφερθεί ακόμη αιτιακή σχέση, δείχνει ότι η ξηρασία μπορεί να έχει παίξει ρόλο.
Έτσι οι εφαρμοζόμενες πολιτικές για τις επιπτώσεις της ξηρασίας που μέχρι σήμερα περιορίζονταν μόνο στην άμεση επίδραση στις υπηρεσίες των οικοσυστημάτων, όπως η παροχή νερού για άρδευση και ύδρευση και η αποκατάσταση της βλάστησης και των υδάτινων σωμάτων, πρέπει να συμπεριλαμβάνουν πλέον και τις επιπτώσεις που δημιουργούνται από τη διαταραχή των πολύπλοκων αλληλεπιδράσεων μεταξύ ανθρώπων-οικολογίας-οικοσυστημάτων που είναι είτε άμεσες (π.χ. διαθεσιμότητα νερού) είτε έμμεσες οδηγώντας στην εκδήλωση επιδημιών ή πανδημιών. Για παράδειγμα η μείωση του διαθέσιμου νερού και η χειροτέρευση της ποιότητάς του, η μετακίνηση των πληθυσμών από τις αγροτικές στις αστικές περιοχές, τα συστήματα μονοκαλλιέργειας που καταστρέφουν τη βιοποικιλότητα και δημιουργούν επισιτιστική ανασφάλεια, ενισχύουν την εκδήλωση των επιδημιών και πανδημιών.
Επομένως τι κάνουμε;
Μετά τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι στρατηγικές για την αντιμετώπιση της ξηρασίας (και των άλλων ακραίων φαινομένων) θα πρέπει να συμπεριλάβουν και ένα επί πλέον σοβαρό θέμα, αυτό της συσχέτισης τους με την εμφάνιση των μολυσματικών νόσων που δημιουργούν τις επιδημίες και πανδημίες. Η κλιματική αλλαγή δυστυχώς δεν περιορίζεται στις άμεσες και ορατές με γυμνό μάτι συνέπειες. Δυστυχώς υπάρχουν και οι έμμεσες που μπορεί να είναι πιο καταστρεπτικές. Σε ό,τι αφορά τον δικό μας μικρόκοσμο, μήπως είναι καιρός να ξεσκονισθούν από τα Σχέδια Διαχείρισης των Λεκανών Απορροής τα «Σχέδια Αντιμετώπισης Φαινομένων Λειψυδρίας και Ξηρασίας» και να αρχίσουν να εφαρμόζονται; Θα ήταν μία καλή ιδέα.
*Ο Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ Εδαφολογίας, Ερευνητής,
πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ (e-mail: christotsadilas@gmail.com).
