H αυτοκριτική μέσον αυτογνωσίας

Από τον Δημήτρη Τσικούρα, λογοτέχνη

Ως πόσοι νάνε άραγε εκείνοι που πιστεύουν στην αντικειμενική πραγματικότητα των πεπραγμένων της κάθε δραστηριότητας, στην καθημερινότητα της ζωής τους…; Κι ως πόσοι νάνε εκείνοι που αναζητούν την αυτοκριτική στη σκέψη τους και στα έργα τους τα καθημερινά…;
Το ζήτημα (θέμα) αυτό μας απασχολεί πάρα πολλά χρόνια τώρα και σκεφτήκαμε κάτι να πούμε και να γράψουμε, με κριτήριο πάντοτε υποκειμενικό βέβαια, άλλα που στηρίζεται και σε μεγάλους δασκάλους του γένους μας. Και στην προκειμένη περίπτωση στην αυτογνωσία του μεγάλου καταξιωμένου, πολυβραβευμένου ποιητή και λογοτέχνη Κώστα Βάρναλη – φυσικά με πραγματεία δική μας.
Η αυτοκριτική είναι το μέσον για να φτάσει κανείς στην αυτογνωσία. Η αυτογνωσία, με τη σειρά της, είναι η αρχή της βελτίωση της ταυτότητάς μας.
Απαραίτητη προϋπόθεση είναι η υπέρβαση του «εγώ» και η προσέγγιση της αντικειμενικότητας. Η διαδικασία αυτή, βέβαια, βρίσκεται σε κόντρα με τις οντολογικές και εγγενείς μεροληψίες της ανθρώπινης φύσης. Είναι, λοιπόν, μια προσπάθεια που υπερβαίνει τη φύση του «εγώ» κι αυτό την καθιστά εξαιρετικά δύσκολη.
Η (επί) κοινωνία μπορεί να λειτουργήσει εποικοδομητικά στη διαδικασία αυτή αν, και μόνο αν, θέσουμε ανάμεσα σ’ αυτήν και το «εγώ» έναν «μεγεθυντικό φακό», που θα μας βοηθήσει να δούμε καλύτερα τη συμπεριφορά των «άλλων». Για να συμβεί αυτό, είναι αναγκαίο να γίνει κατανοητό πως θα πρέπει να υπάρχει μια τάση, από πλευράς του «εγώ», να συνηγορήσει υπέρ των «άλλων». Με τον τρόπο αυτόν, γίνεται το πρώτο βήμα προς την υπέρβαση, ενώ ταυτόχρονα επιτυγχάνεται το «γνώθι σαυτόν». Κοιτάζοντας, δηλαδή, τον εαυτό μας μέσα από τα μάτια των άλλων, και προσπαθώντας να δικαιολογήσουμε τις στάσεις τους.
Βέβαια, η διαδικασία αυτή έχει τον κίνδυνο υπονόμευσης της προσωπικότητας και της αυτό-εικόνας, αν η αυτοκριτική δεν γίνει με ορθό τρόπο. Αν δηλαδή επιδοθούμε σε μια προσπάθεια επίκρισης κάθε συμπεριφοράς μας, χωρίς να εξεταστούν ορθά οι αντικειμενικές συνθήκες που μας οδήγησαν σ’ αυτές. Από την άλλη, μια μη ορθή εξέταση των αιτιών της συμπεριφοράς μας, μπορεί να μας οδηγήσει στην υπερεκτίμηση του «εγώ». Και στις δύο περιπτώσεις η απόπειρα αυτοκριτικής όχι μόνο αποτυγχάνει παταγωδώς, αλλά οδηγεί είτε στην υπονόμευση του «εγώ», είτε στην υπερεκτίμησή του, γεγονός που δεν εξυπηρετεί τον σκοπό της αυτοβελτίωσης.
Οι κίνδυνοι αυτοί είναι αποτέλεσμα της μη υπέρβασης των εγγενών μας μεροληψιών. Όταν δηλαδή η προϋπόθεση του σχήματος «Αυτοκριτική – (Αυτογνωσία) – Αυτοβελτίωση» δεν είναι η προσπάθεια προσέγγισης της αντικειμενικότητας, αλλά η ριγμάτωση της αυτο-εικόνας μέσα από την απόλυτη συνταύτιση με τις απόψεις των «άλλων» ή ο υποκειμενισμός.
Το ρίσκο τούτο είναι το μόνο στοίχημα για την ορθή κι επιτυχημένη προσπάθεια αυτοβελτίωσης. Ταυτόχρονα, είναι αποτέλεσμα του τρόπου λειτουργίας οντολογικών μηχανισμών της ανθρώπινης προσωπικότητας, των μηχανισμών προστασίας του «Εγώ».
Η διαφοροποίηση έγκειται στο γεγονός ότι στην πρώτη περίπτωση, της υπονόμευσης του «εαυτού», οι μηχανισμοί δεν λειτουργούν ορθολογικά, δηλαδή στη βάση της σχέσης (Όφελος - Κόστος), αλλά αντίστροφα. Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι η αυτοβελτίωση αποτελεί ένα μεγάλο και δύσκολο εγχείρημα, οι συνέπειες του οποίου μπορεί να αποβούν μοιραίες, σε περίπτωση μη ορθολογικής προσέγγισής της αυτοκριτικής, αλλά και στην περίπτωση απόλυτου ορθολογισμού.
Η αυτοβελτίωση, λοιπόν, μέσα από την υπέρβαση της ανθρώπινης οντολογίας-φύσης, είναι το μέσον για τη βελτίωση ολόκληρης της Κοινωνίας αν, και μόνο αν, όλα τα μέλη της συλλογικότητας παλέψουν γι’ αυτήν.
Ο προβληματισμός μας αυτός είναι πάρα πολύ μεγάλος και πάρα πολλές φορές εξοργιστικός με τα κριτήρια των δημοσιολόγων που επικαλούνται προφορικά ή με τον γραπτό λόγο το αλάνθαστο, χωρίς τεκμήριο ή τουλάχιστον να λένε την άποψή τους, όποια και νάνε, σύμφωνα με τις γνώσεις τους, τις αντιλήψεις τους και τα πιστεύω τους, έτσι ώστε να γίνονται αποδεκτοί στο μέτρο των ιδεών τους και των γνώσεών τους, με ανοιχτό έναν δίαυλο για διάλογο πάνω στην όποια άποψή τους, που είτε είναι ελλιπείς και μεροληπτική είτε ατεκμηρίωτη και βάσιμη. Γιατί εδώ δεν είναι να λέμε για να λέμε τυχάρπαστα, άλλα και να μαθαίνουμε τα τόσα πολλά που δεν γνωρίζουμε, όποιοι κι αν είμαστε στον κόσμο και στην κοινωνία αυτή που ζούμε. Λειτουργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, νομίζουμε ότι πάντα κερδίζουμε όλοι μας.
Εμείς οι Ρωμιοί έχουμε τους αρχαίους προγόνους μας, που τα είπανε σχεδόν όλα, μέσα από την αρχαία ιστορία και τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό τους, όπως γνωρίζουμε – αν γνωρίζουμε. Εμείς οι Ρωμιοί έχουμε τον σοφότερο άνθρωπο του κόσμου ολόκληρου, τον Σωκράτη, που στις τόσες φιλοσοφίες του (στα γεράματά του) είπε και το «Γηράσκω αεί διδασκόμενος». Βέβαια το πρωτοείπε ο Σόλωνας, άλλα ο Σωκράτης το παραείπε.
Κλείνοντας το σημείωμά μας αυτό, να πούμε για ακόμη μία φορά, ότι η αυτοκριτική πάντα ωφελεί και μας οδηγεί στην πολύτιμη αυτογνωσία με όλα τα συνακόλουθα οφέλη.