Mε την παρουσίαση ενός βιβλίου αποβλέπουμε κυρίως σε διττό σκοπό: (α) Να εμφανίσουμε το καινούριο έργο ενός συγγραφέα και (β) να πληροφορήσουμε το κοινό ότι είναι αξιοδιάβαστο και ωφέλιμο.

Ο τόμος «Ελλήνων Αγώνες-Εκκλησίας Μάχες (1191-1821)» του Δημήτρη Αγγελή (εκδόσεις «Προσκήνιο – Άγγελος Σιδεράτος», Αθήνα 2008, σελ.990) δεν είναι ένα συνηθισμένο βιβλίο, από αυτά δηλαδή που μας κρατούν συντροφιά στα ταξίδια ή στις παραλίες. Ξεχωρίζει για το θέμα του και την αναγνωσιμότητά του. Μου κράτησε συντροφιά ευχάριστη και στοχαστική όλο το καλοκαίρι. Οφείλω όμως να ομολογήσω ότι μαύρισε η ψυχή μου, όταν συνειδητοποίησα τις απροσμέτρητες θυσίες, το αίμα και τα βασανιστήρια των κληρικών μας για «της πατρίδος την ελευθερία» είτε επί Λατινοκρατίας είτε επί Τουρκοκρατίας. Συνοδοιπορώντας κανείς με το συγγραφέα στο σκληρό σώμα της ιστορίας μας αναθυμάται τη ρήση του εθνικού μας ποιητή Σολωμού: «διηγώντας τα να κλαις».

Το βιβλίο «Ελλήνων Αγώνες-Εκκλησίας Μάχες» του Δημήτρη Αγγελή-Διοικητή της Σχολής Δοκίμων Αστυφυλάκων Καρδίτσας- είναι εντυπωσιακό για το περιεχόμενο, για το πλήθος των ερευνητικών ευρημάτων, την έκταση και την ποιότητα της έκδοσης. Αποτελεί καρπό εφτά και πλέον χρόνων ενός νέου ανθρώπου, με ιστορική ματιά όχι τυχαία, με ενθουσιασμό και σεβασμό στις βιβλιογραφικές πηγές. Άοκνος ερευνητής ο συγγραφέας δούλεψε μεθοδικά, έντιμα και μακριά από φανατισμούς. Όπως σημειώνει στον πρόλογο του βιβλίου, τον «ενδιαφέρει μόνον η συμβολή της εκκλησίας (ορθόδοξης και καθολικής) στους (εναντίον Λατίνων και Τούρκων) αγώνες ελευθερίας του ελληνισμού», αφήνοντας έξω από την εποπτεία του την «ερμηνεία των καθαρά θεολογικών ζητημάτων» προστατεύοντας, έτσι, την έρευνά του από την εμπλοκή σε δογματικά ζητήματα και θρησκευτικές διαφορές. Άλλωστε η πεμπτουσία του έργου αυτού δηλώνεται με τον υπότιτλο: «Κληρικοί στους απελευθερωτικούς πολέμους του Ελληνισμού. Στάση, Δράση και Αντίδραση Εκκλησίας».

Όλη η μελέτη περιστρέφεται σε δύο θεματικούς άξονες: α) Τη Λατινοκρατία, την επικράτηση δηλαδή, κυρίως στην νησιωτική Ελλάδα, των Ενετών και άλλων δυτικών μεταξύ των ετών 1191 έως 1669 και β) την Τουρκοκρατία, δηλαδή από την Άλωση 1453 έως την Επανάσταση του 1821. Σε κάθε περίοδο προηγείται το αναγκαίο για τη διερεύνηση ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο και ακολουθεί το κεφάλαιο: Επαναστάσεις-Εξεγέρσεις-Κινήματα και άλλοι αγώνες κατά την περίοδο που εξετάζει.

Ένα άλλο στοιχείο που κάνει το πολυσέλιδο όντως βιβλίο αξιοδιάβαστο είναι η συχνή επίκληση των ιστορικών δημοτικών μας τραγουδιών που αναφέρονται στον αγώνα των κληρικών μας κατά των Τούρκων, όπως του Επισκόπου Φαναρίου και Νεοχωρίου Σεραφείμ:

«Του Φαναριού τον Πίσκοπο, το γέρο Σεραφείμη

σε μια αβανιά τον έρριξαν οι Τούρκοι των Φαρσάλων

στο κούτσουρο τον έβαλαν και στα βασανιστήρια

και το κεφάλι τώ κοψαν σιμά σε κυπαρίσσι».

 Του Μητροπολίτη Διονυσίου το 1611, του Σαμουήλ στο Κούγκι το 1803,

Καλόγερε, τι καρτερείς κλεισμένος μες το Κούγκι;

πέντε νομάτοι σώμειναν κι εκείνοι λαβωμένοι,

κι είναι χιλιάδες οι εχθροί που σ’ έχουνε ζωσμένον.

Του Παπαθύμιου Βλαχάβα το 1808:

Δεμένο μες τα Γιάννινα το σέρνουν το θηρίο

με τόσαις άλυσσαις, που λες ότι φοβούνται

τα σίδερα και τα σχοινιά μη κόψει, μη χαλάσει

και πάρει πάλαι τα βουνά και ποιος τον μεταπιάνει;

Είναι ανατριχιαστικά εξάλλου τα αδιάσειστα στοιχεία για τις εξεγέρσεις και τις θυσίες των κληρικών της ορθόδοξης εκκλησίας. Επί Λατινοκρατίας έχουμε 33 επαναστάσεις όπου πρωτοστάτησαν επίσκοποι, μητροπολίτες, καλόγεροι, απλοί κληρικοί στην Κρήτη (21 κινήματα), στην Κύπρο (5 κινήματα) και στα νησιά: Μήλο, Χίο, Σκιάθο, Άνδρο, Κύθηρα κ.ά. Επί Τουρκοκρατίας, επίσης δεκάδες εξεγέρσεις με βαρύ φόρο αίματος. Στη σελ.496 διαβάζουμε για τις λεηλασίες Χριστιανικών Ιδρυμάτων και τις σφαγές κληρικών και «καταγράφονται – όπως σημειώνει ο συγγραφέας- μόνο οι σοβαρότερες των περιπτώσεων, εξόσων η μνήμη της ιστορίας διέσωσε και η έρευνα στα πλαίσια του παρόντος έφερε στο φως, πλην εκείνων που περιέχονται διάσπαρτες σ’ άλλα κεφάλαια».

Στη σελ. 525 διαβάζουμε τα ονόματα 40 πατριαρχών που εκτελέστηκαν, εξορίστηκαν ή βασανίστηκαν στην περίοδο της Τουρκοκρατίας. Και μακρύς ο κατάλογος των εθνομαρτύρων κληρικών.

Είναι, επίσης, ανατριχιαστικές οι μέθοδοι πρόκλησης θανάτου (σελ.544) όπως ανασκολοπισμός, γδάρσιμο ζωντανός, πριονισμός, ακρωτηριασμός, διαμελισμός, ψήσιμο, σταύρωση, απαγχονισμός, ζωντανό θάψιμο, στραγγαλισμός κ.ά. Και αυτοί οι τρόποι βασανισμού και θανάτωσης δεν συγκρίνονται με ό,τι φρικτό συμβαίνει στο σημερινό Γκουαντάναμο.

Κάθε καλοπροαίρετος αναγνώστης του βιβλίου Ελλήνων Αγώνες – Εκκλησίας Μάχες δεν μπορεί παρά να συμφωνήσει με τον συγγραφέα όταν γράφει στο συμπέρασμά του (σ.851): «Όσο κι αν κάποιος δύναται να πει ότι η εκκλησία μπορούσε και περισσότερα ή ότι ορισμένοι εκ των λειτουργών της βαρύνονται με «αμαρτήματα» ή ολιγώρησαν ή πρόδωσαν, είναι γεγονός πως πρόσφερε πολλά στους αγώνες ελευθερίας του έθνους, πέρα απ’ τ’ ανθρώπινα πάθη, τις αδυναμίες, τα ελαττώματα, τις κακές προθέσεις και τις πλάνες των πρωταγωνιστών».

Και θα πρόσθετα, ας μην μας παρασύρουν κάποια ασφαλώς δυσάρεστα γεγονότα, λυπηρά έως απογοητευτικά, που εμφανίζονται στις μέρες μας με ιδιαίτερη ένταση, μέσα στην πολιτική και εκκλησιαστική επικαιρότητα. Η κιβωτός της εκκλησίας μας έχει διαχρονικότητα και απαράγραπτες μαρτυρίες πατριωτισμού, που οφείλουμε να τις σεβόμαστε.

Β.Δ. Αναγνωστόπουλος, Καθηγητής Πανεπιστημίου