Η Μάγια ταυτίστηκε με την Ατλαντίδα νύμφη Μαία, τη μητέρα του Ερμή στον οποίο αφιερώθηκε ο μήνας Μάιος. Ο Μάιος είναι ο 5ος μήνας του χρόνου, ο οποίος αντιστοιχεί στον αρχαίο μήνα Θαργηλίωνα που γιορταζόταν με τα περίφημα Ανθεσφόρια. Ήταν αφιερωμένος στη θεά της γεωργίας Δήμητρα και την κόρη της Περσεφόνη, που τον μήνα αυτόν βγαίνει από τον Άδη κι έρχεται στη γη. Γιορτές γίνονταν και στην αρχαία Ρώμη που τις έλεγαν "ροσύλλια" τις οποίες διατήρησαν και οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες. Για τη λαϊκή αντίληψη, στο μήνα Μάιο συνυπάρχουν οι ιδιότητες του καλού και του κακού, της αναγέννησης και του θανάτου και συγκεντρώνονται την πρώτη του ημέρα, την Πρωτομαγιά. Στην αρχαιότητα, υπήρχε η γιορτή των Ανθεστηρίων, κατά τη διάρκεια των οποίων, οι πομπές με κανηφόρες έφερναν άνθη και προχωρούσαν με μεγαλοπρέπεια προς τα ιερά. Σύμφωνα με το μύθο, στα Ανθεστήρια «ανασταινόταν» ο σκοτωμένος θεός Ευάνθης, που ήταν το επίθετο του Διόνυσου, από το χυμένο αίμα του οποίου φύτρωσε η άμπελος. Όταν οι Ρωμαίοι κατάκτησαν την Ελλάδα, η γιορτή της Πρωτομαγιάς, δεν έπαψε να υπάρχει αλλά εμπλουτίστηκε γιατί και οι δύο λαοί πίστευαν, ότι τα λουλούδια αντιπροσωπεύουν την ομορφιά των θεών και φέρνουν δύναμη, δόξα, ευτυχία και υγεία. Με το πέρασμα των αιώνων, η αρχική έννοια της Πρωτομαγιάς αλλοιώθηκε και επιβίωσαν έθιμα ως απλές λαϊκές γιορτές, όπως περιφορά δέντρων, πράσινων κλαδιών ή στεφάνων με λουλούδια, ανακήρυξη του βασιλιά ή της βασίλισσας του Μάη, χοροί γύρω από ένα δέντρο ή ένα στολισμένο κοντάρι-γαϊτανάκι. Η Πρωτομαγιά είναι μία από τις ελάχιστες γιορτές, χωρίς θρησκευτικό περιεχόμενο, με εκδηλώσεις που απαντώνται στον λαϊκό πολιτισμό πολλών ευρωπαϊκών λαών, οι οποίες έχουν διατηρηθεί μέχρι και σήμερα. H Πρωτομαγιά, είναι συνδεδεμένη με τους εργατικούς αγώνες και αποτελεί φόρου τιμής για τους ανθρώπους που χάθηκαν στον αγώνα για τα εργατικά δίκαια. Μια άλλη αρχαία γιορτή ήταν τα Θαργήλια, με αγροτικό χαρακτήρα γιορτή. Στη διάρκειά της γινόταν προσφορά των πρώτων καρπών της νέας συγκομιδής στους θεούς, ενώ ακόμη δεν είχαν ωριμάσει. Με τις πράξεις αυτές οι άνθρωποι ήθελαν να ευχαριστήσουν το θείο για όσα του πρόσφερε και να ζητήσουν την εύνοιάς του. Η γιορτή ήταν αφιερωμένη στον Απόλλωνα, τον θεό της κάθαρσης. Στη διάρκεια της γιορτής επέλεγαν δύο περιθωριακά άτομα, τους λεγόμενους, «φαρμακούς» ή «καθάρματα» των πηγών, τα οποία χτυπούσαν και πετροβολούσαν και τα έδιωχναν, ως αποδιοπομπαίους τράγους, έξω από τα όρια της πόλης τους. Μερικές φορές μάλιστα αναφέρεται και θανάτωση των «καθαρμάτων» (= των θυμάτων της κάθαρσης!). Άλλωστε, ο καθαρμός ως προϋπόθεση για να είναι πλούσια η νέα σοδειά και γενικά για να έχει επιτυχία κάθε νέα αρχή είναι πολύ γνωστός σε πρωτόγονες κοινωνίες. Το πράσινο κλαδί με τα φύλλα του συμβόλιζε τη ζωή και την ανανέωσή της και υποτίθεται ότι χάριζε στον κάτοχό του υγεία, καλή τύχη, ειρήνη, ευτυχία και ευφορία. Ανάλογο συμβολισμό έχει και στο πρωτομαγιάτικο στεφάνι, ο οποίος στις μέρες μας δύσκολα μπορεί να ανιχνευτεί, αφού για μας το στεφάνι των κατοπινών γενιών. Αλλά δεν είναι μόνον το μαγιάτικο κλαδί που βεβαιώνει για τη σχέση ανάμεσα στον προχριστιανικό και χριστιανικό Μάιο. Σε πολλές χώρες που γνώρισαν ρωμαιοκρατία, όπως η Ελλάδα, υπάρχει μια προκατάληψη για τον μήνα αυτόν, που γενικά θεωρείται μιαρός. Έτσι, π.χ., πιστεύουν ότι οι γάμοι που γίνονται στη διάρκειά του είναι καταδικασμένοι σε αποτυχία. Το ίδιο ακριβώς συνέβαινε και στην αρχαία Ρώμη. Στην εποχή μας για την αντίληψη αυτή προβάλλεται συνήθως η δικαιολογία ότι ο Μάιος δεν μπορεί να είναι ευνοϊκός για τους νεόνυμφους, αφού πρόκειται για μήνα κατά τη διάρκεια του οποίου έχουν οργασμό οι γάιδαροι! Ωστόσο, ο αρχικός λόγος της «απαγόρευσης» αυτής είναι πιθανότατα τα Λεμούρια (Lemuria), μια πένθιμη οικογενειακή γιορτή των Ρωμαίων, που τη γιόρταζαν στις 9, 11 και 13 Μαΐου. Σύμφωνα με τις δοξασίες των αρχαίων, τα πνεύματα των νεκρών επανέρχονται σε τακτά χρονικά διαστήματα στη γη και μπορούν να βλάψουν τους ζωντανούς. Έτσι, η κάθε οικογένεια, όφειλε να φροντίζει για την περιποίηση και το καλόπιασμα των δικών της νεκρών. Ένας μήνας που ήταν αφιερωμένος στον παγερό κόσμο των νεκρών σίγουρα δεν ήταν ο πιο κατάλληλος για γάμο και για τα γαμήλια τραγούδια. Μετά τη σύντομη αυτή ιστορική καταγραφή του Μάη και της Πρωτομαγιάς, θα αναφερθούμε επιλεκτικά σε ορισμένα έθιμα της ημέρας αυτής. Εξάλλου, σύμφωνα με τους χρονογράφους και ιστορικούς, που κατέγραψαν τα έθιμα στο Βυζάντιο, η Πρωτομαγιά γιορταζόταν στο στάδιο της Κωνσταντινούπολης με μεγαλοπρέπεια. Στην Πρωτομαγιάτικη αυτή εκδήλωση παραβρισκόταν και ο αυτοκράτορας, ο οποίος γιόρταζε με το λαό, με τις επευφημίες και τραγούδια. Σήμερα όλοι βγαίνοντας στην εξοχή για να χαρούν τη φύση και να γιορτάσουν την Πρωτομαγιά, πλέκουν το γνωστό Μαγιάτικο στεφάνι, που συνδέει την Παραδοσιακή Πρωτομαγιά, τη γιορτή άνοιξης και φύσης με πανάρχαιες ρίζες. Πλέκεται από άνθη και καρπούς και κρεμιέται στις πόρτες των σπιτιών και το κρατούν ως την ημέρα της γιορτής του Άη Γιάννη, του Κλήδονα, 23 Ιουνίου, οπότε και το στεφάνι καίγεται. Σε πολλά αγροτικά μέρη, σε κάθε στεφάνι έβαζαν, εκτός από λουλούδια, ένα σκόρδο για τη βασκανία, ένα αγκάθι για τον εχθρό κι ένα στάχυ για την καλή σοδειά. Σε ορισμένα θεσσαλικά χωριά του κάμπου έκοβαν, πράσινα σιτάρια, κριθάρια, κλαδιά καρποφόρων δέντρων και με αυτά έκαναν το στεφάνι. Ένα, άλλο έθιμο ήταν η περιφορά του Μαγιόξυλου, περιτυλιγμένου με χλωρά κλαδιά δέντρων. Στην Ήπειρο έχουν παρόμοιο έθιμο, το Φουσκοδένδρι ή Μαγιόπουλο ή Ζαφείρη. Στο Βόλο και συγκεκριμένα στον Αη Λαυρέντη, ο Μάης ενσαρκώνεται στο Μαγιόπουλο, παιδί στολισμένο με λουλούδια. Εξάλλου, στην Πορταριά του Πηλίου, για την κλοπή του κοριτσιού, υπήρχε το έθιμο της μεταμφίεσης πέντε προσώπων, ενός κοριτσιού, του γενίτσαρου, του γιατρού και άλλων δύο ατόμων. Η Παράσταση από το γενίτσαρο και επαναφορά στη ζωή λόγω φόβου από το γιατρό γινόταν στην πλατεία του χωριού. Ένα θεσσαλικό έθιμο ήταν οι γνωστοί Μάηδες, έθιμο του Πηλίου και της Ελασσόνας. Κυρίως, οι μικροί στολισμένοι Μάηδες της Ελασσόνας, γύριζαν στα σπίτια και νωρίτερα, οργίζονταν κατά του μικρού Μάη, με κινήσεις χεριών και φαινόταν πως τον σκότωναν, ενώ έκαναν κινήσεις δήθεν ενταφιασμού και στη συνέχεια χόρευαν γύρω από το ανθοστόλιστο παιδί. Στο Τρίγωνο του Έβρο, όπου, υπηρέτησα το 1980 σε σχολεία της περιοχής αυτής, συνάντησα το έθιμο του χορού και της φωτιάς. Σύμφωνα με το έθιμο αυτό, οι γυναίκες σε κυκλικό χορό χορεύουν γύρω από τη φωτιά, ενώ οι νέοι, αφού πρώτα βρέξουν τα ρούχα τους, πηδούν τη φωτιά, για να είναι γεροί και να έχουν όλο το χρόνο δύναμη και αντοχή, για τα προβλήματα της ζωής τους. Εξάλλου, στο χορό της φωτιάς, οι κοπέλες που παραβρίσκονταν στο χοροστάσι καμάρωναν τους δυνατούς νέους που πηδούσαν τη φωτιά και αρκετές φορές πλέκονταν ένα δυνατό συναίσθημα, ανάμεσα στους νέους, που κατέληγε σε γάμο. Ήταν για τις νέες και τους νέους το έθιμο αυτό και μια αφετηρία για τη μελλοντική οικογενειακή τους ευτυχία. Το πήδημα της φωτιάς είναι ένα πανάρχαιο έθιμο που διατηρείται και σε άλλες εθιμικές εκδηλώσεις του λαού μας και σε γιορτές αγίων, όπως τοα Άη Γιάννη.

Από τον Απόστολο Ποντίκα

* Ο Απόστολος Ποντίκας, είναι δάσκαλος, θεολόγος, φιλόλογος, πτυχ. Πολιτικών Επιστημών, επιτ. σχολικός σύμβουλος.