Σκοπός της επίσκεψης του Μπγέρνστωλ ήταν η «ανακάλυψη» και μελέτη παλιών χειρογράφων στα Μοναστήρια των Μετεώρων. Ήταν ο πρώτος Ευρωπαίος που περιηγήθηκε τη Θεσσαλία με καθορισμένο επιστημονικό σκοπό.

Δυστυχώς όμως, το ταξίδι αυτό στάθηκε και το τελευταίο του καθώς αρρώστησε και πέθανε στη Θεσσαλονίκη την ίδια χρονιά. Το ημερολόγιό του εκδόθηκε στη Στοκχόλμη το 1783 και μεταφράστηκε από το Μεσεβρινό (Αντώνη Μυστακίδη, καθηγητή του Πανεπιστημίου Λουν της Σουηδίας) στη Θεσσαλονίκη το 1979, στις Εκδόσεις «Τα τετράδια του Ρήγα» με την ευκαιρία της συμπλήρωσης εκατό χρόνων από τον θάνατο του σοφού Σουηδού.

Στα αποσπάσματα που παραθέτουμε φαίνεται καθαρά η ανώμαλη κατάσταση που βρήκε ο μελετητής αυτός στη Θεσσαλία. Οι Αρβανίτες σκορπούσαν παντού τον τρόμο η τρομοκρατία αυτή ήταν συνέπεια των αντιποίνων του Σουλτάνου ενάντια στους Ραγιάδες, μετά την αποτυχία του επαναστατικού κινήματος του 1770 (Ορλωφικά). Οι πρόσφυγες κατέφευγαν συχνά στα Μετέωρα, όπου όμως επικρατούσε πυκνό σκοτάδι απαιδευσίας. Στα αποσπάσματα οι υπογραμμίσεις είναι δικές μας.

Ν.Κ.

Απόσπασμα 1ο

Όσο για τους Αρβανίτες, αυτοί έχουν το συνήθιο πρώτα να παίρνουν από τον μη μουσουλμάνο ό,τι έχει απάνω του κι έπειτα να τον οδηγούν αιχμάλωτο πάνω στο βουνό. Του δένουν τα χέρια πισώπλατα, τον ταΐζουν με λίγο ψωμί και νερό και ζητούν για την εξαγορά του δέκα ως δώδεκα χιλιάδες γρόσια, όσο νομίζουν πως αξίζει. Στέλνουν μήνυμα στον πιο κοντινό Γάλλο πρόξενο ή στην οικογένειά του για τα λύτρα. Αν δεν τα πάρουν γρήγορα, στέλνουν στους συγγενείς ή φίλους του για απόδειξη και προειδοποίηση ένα αυτί, ένα δάκτυλο ή άλλο κομμάτι του αιχμαλώτου, με την παραγγελία μέσα σε οκτώ μέρες να στείλουν τα λύτρα και τρόφιμα, ειδαλλιώς την επόμενη φορά θα τους στείλουν το κεφάλι του (σελ. 52).

Απόσπασμα 2ο

Από τον τελευταίο πόλεμο με τη Ρωσία (σημ. 1768-1774) και ύστερα οι Αρβανίτες έχουν λυσσάξει στα μέρη αυτά και στον Μοριά. Εδώ και τέσσερα χρόνια ήρθαν πεντακόσιοι περίπου και έκαψαν περισσότερα από εβδομήντα σπίτια στον Βόλο, δώδεκα στην Πορταριά πιο ψηλά, καθώς και αλλού στα γύρω μέρη, αφού είχαν ληστέψει και κατακουρσέψει ανθρώπους, σπίτια και εκκλησίες, που οι δύστυχοι Χριστιανοί δεν μπορούν να τις ξανακτίσουν, χωρίς να πληρώσουν υπέρογκα ποσά στην Υψηλή Πύλη (σελ. 54).

Απόσπασμα 3ο

Οι Αρβανίτες είναι συρφετός, που θυμίζει τους παλιούς Γότθους, τους Έρουλους, τους Βάνδαλους κ.ά. Ληστεύουν και γυρίζουν ανεμπόδιστοι εδώ κι εκεί στη στεριά, ακόμη και στη θάλασσα... Όσοι ξέρουν γραφή, χρησιμοποιούν τα ελληνικά γράμματα, για να εκφραστούν στη γλώσσα τους. Στην Ήπειρο και στην υπόλοιπη Αλβανία βρίσκονται κάμποσα ελληνικά χωριά, που αντιμετωπίζουν με αρκετή επιτυχία τους κακούς αυτούς γείτονες και είναι πάντα έτοιμα να προβάλλουν αντίσταση σε κάθε τους επίθεση (σελ. 55).

Απόσπασμα 4ο

Παντού στους δρόμους συναντήσαμε Έλληνες, που τρέχανε να βρούνε καταφύγιο σε τούρκικα σπίτια, για να έχουν μεγαλύτερη ασφάλεια μπροστά στον κίνδυνο που πλησίαζε. Γιατί οι Αρναούτες (=Αρβανίτες) βρίσκονταν τέσσερις ώρες μακριά από κει, στο χωριό Καλαμπάκα... Οι Τρικαλινοί απορούσαν με την τόλμη μας και την άφιξή μας κι έλεγαν μεταξύ τους: «Κοίταξε, αυτοί έρχονται, όταν όλοι οι άλλοι φεύγουν από δω». Τα πάντα στην πόλη ήταν σε μεγάλη αταξία (σελ. 66).

Απόσπασμα 5ο

[Στα Τρίκαλα] οι Τούρκοι είναι περισσότεροι από τους Έλληνες. Όμως, παρόλο που εδώ οι Έλληνες είναι λιγότεροι από τους Τούρκους, αυτοί ωστόσο κυβερνούν τον τόπο με τα χρήματα. Μ’ αυτά διορίζουν και παύουν τον Τούρκο αγά ή τοπάρχη. Ο πολυμήχανος Έλληνας πάντα γνωρίζει να κάμει τη δουλειά του, προπαντός όταν έχει χρήματα. Ωστόσο, οι Έλληνες δεν έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν όπλα (σελ. 66).

Απόσπασμα 6ο

Χωρίς να χάσω καιρό, επισκέφτηκα τον Μητροπολίτη Τρικάλων. Ο Ιεράρχης ζει αμπαρωμένος από τον ίδιο φόβο που αισθάνονται όλοι... Η συζήτηση [με τον Μητροπολίτη] πέρασε αμέσως στα πράγματα της μάθησης... Είχε βιβλιοθήκες και ήταν μορφωμένος. Του φάνηκε τόσο παράξενο που μιλούσα ελληνικά, όσο απροσδόκητο ήταν και για μένα, ακούοντας Ιεράρχη στην Ελλάδα να μιλά για τον Ισαάκ Νεύτωνα, για τον Βολφ κι άλλους (σελ. 67).

Απόσπασμα 7ο

Στις 6 Απριλίου, αφού επιτέλους ανέβηκα στη Μονή Αγίας Τριάδας, έγινα δεκτός με όλη τη φιλοξενία από τον Ηγούμενο της Μονής, που οι Έλληνες τον λένε Πάτερ-Ηγούμενο. Μου παραχώρησε για κατοικία ένα κελί. Ήταν γεμάτο πράγματα, που ανήκαν στους φυγάδες από τα Τρίκαλα, που ζήτησαν καταφύγιο στα απρόσιτα αυτά κατοικήματα, όσο βασίλευε στον τόπο η αβεβαιότητα. Εδώ απάνω φυσάει αδιάκοπα και δυνατά. Το θέαμα από την κάμαρά μου είναι μοναδικό (σελ. 79).

Απόσπασμα 8ο

Στις 7 Απριλίου ερεύνησα τα χειρόγραφα που βρίσκονται στην εκκλησία, άτακτα πεταμένα σε μια γωνιά και δίχως καμιά φροντίδα. Είναι διάφορες «Ομιλίες» Πατέρων, όπως του Αγίου Βασιλείου, του Γρηγορίου Ναζιανζηνού κ.ά. Βρήκα και τον «Βίο του Μεγαλέξανδρου» στην κοινή ελληνική, νεότερο χειρόγραφο (σελ. 80).

Απόσπασμα 9ο

Κατά το βράδυ με επισκέφθηκε ο κ. Ευστάθιος Νοσήμαχος, ξακουστός γιατρός από τα Τρίκαλα, σπουδαγμένος στη Νεάπολη... Μιλά καλά την Ιταλική και δοκίμασα μεγάλη χαρά μιλώντας μαζί του για την ωραία Νεάπολη και την ευτυχή Ιταλία. Ο κ. Ευστάθιος κατέφυγε εδώ με τις ταραχές των Αλβανών. Είναι άνθρωπος καλλιεργημένος έχει διαβάσει φον Λιννέ, Χαλλέρ, Boerhaave, van Swieten, Pringle, Mead κ.ά., και γνωρίζει σε βάθος την αρχαία ελληνική (σελ. 82).

Απόσπασμα 10ο

11 Απριλίου Πάσχα των Ελλήνων. Τα μεσάνυχτα οι καλόγεροι πήγαν στην εκκλησία κι έμειναν εκεί κάμποσες ώρες, σύμφωνα με τη συνήθειά τους. Μετά την εκκλησία διέκοψαν τη σαρανταήμερη νηστεία, τρώγοντας κρέας κ.ά. Στη μονή αυτή επιτρέπεται στους μοναχούς η κρεοφαγία. Όμως, στον Άθω τα πράγματα είναι αυστηρά και ποτέ δεν δοκιμάζουν κρέας. Κατά το βράδυ πήγα με τους μοναχούς στην εκκλησία, για να ιδω τον τρόπο που γιορτάζουν το Πάσχα αληθινά με λαμπρότητα (σελ. 84).

Απόσπασμα 11ο

Το 1616 μ.Χ., Μ. Παρασκευή η Μονή [Βαρλαάμ] λεηλατήθηκε από τον Πασά των Ιωαννίνων, Αρσλάν Μπέη. Με το πρόσχημα πως ήθελε να σεργιανίσει εκεί απάνω και να δει τη Μονή μαζί με τη συνοδεία του, ο Πασάς ξεγέλασε τους μοναχούς. Και μόλις [οι μοναχοί] τους έσυραν απάνω, άρχισε με τους στρατιώτες του να τους τουφεκάει. Σκότωσε 3-4 απ’ αυτούς και έπειτα άρπαξε τα πάντα (σελ. 88).

Απόσπασμα 12ο

14 Απριλίου. Ολόκληρη η μέρα αφιερώθηκε στα χειρόγραφα αυτά. Κατά το βράδυ βγήκα περίπατο, για να ανασάνω φρέσκο αέρα, που στο ασυνήθιστο τούτο ύψωμα δεν λείπει ποτέ. Η όμορφη κοιλάδα και οι πλαγιές με τα αμπέλια από κάτω, συνθέτουν μια απίστευτα εξαίσια θέα..., που είναι από τις ωραιότερες και από τις πιο σπάνιες. Αρκετά μακριά βλέπεις τον ποταμό Πηνειό να κυλά από της Πίνδου τα υψώματα ανάμεσα στα πράσινα χωράφια και τα βουνά. Ο Πηνειός χωρίζει στα δύο τον όμορφο κάμπο στη νότια μεριά και προχωρεί αργοκυλώντας. Η ομορφιά του τοπίου αυτού είναι τέλεια (σελ. 87).

Απόσπασμα 13ο

Έπειτα επισκέφτηκα κάποιον Μητροπολίτη ή Αρχιεπίσκοπο που ζει εδώ εξόριστος. Τον έστειλε εδώ η Πύλη πριν από 3 χρόνια, από αιτία τις ραδιουργίες μερικών Ελλήνων. Το όνομά του είναι Γεράσιμος και γνωρίζει καλά την αρχαία ελληνική, την τούρκικη και τη ρούσικη γλώσσα. Βρίσκει ευχαρίστηση στο να αντιγράφει βιβλία, που έπειτα τα δένει κ.λπ., κι έτσι περνά τον καιρό του, που δεν μπορεί παρά να είναι ατέλειωτος πάνω σε ένα γυμνό βράχο, όπου άλλη συντροφιά δεν έχει κανείς εξόν από αμόρφωτους καλόγερους. Ήταν επίσκοπος της Ράσκας στη Σερβία (Σημ. Ο Μπγέρνστωλ μέσω Σουηδού διπλωμάτη ενδιαφέρθηκε για την τύχη του επισκόπου, δεν ξέρουμε όμως τι απέγινε, περ. «Λύχνος», σελ. 168, σημ.), σελ. 93.

Απόσπασμα 14ο

Έπειτα επισκέφτηκα το δωμάτιο όπου φυλάγονται τα βιβλία. Το φροντίζει ένας ογδοντάρης μοναχός, που έβαλε τα γέλια, όταν έμαθε ότι ήθελα να εξετάσω αυτά τα σκονισμένα μεγάλα βιβλία. Εδώ ανάμεσα στους αγράμματους μοναχούς είναι όπως ακριβώς στο τρελοκομείο, όπου ο φρόνιμος αναμπαίζει τον γελοίο και αυτός πάλι τον πληρώνει με το ίδιο νόμισμα. Κάποτε και οι δυο έχουν δίκιο (σελ. 95).

Απόσπασμα 15ο

Πριν από οκτώ χρόνια η Μονή [Ντούσικου, πάνω στον Κόζακα] λεηλατήθηκε από τους Αρβανίτες. Οι ρέμπελοι (=αντάρτες) ήταν γύρω στις πέντε χιλιάδες. Με ξύλινα μηχανήματα άνοιξαν τον πύργο και το τείχι και μπήκαν στο μοναστήρι, όπου έμειναν είκοσι μέρες. Άρπαξαν τα πάντα, ως και τα στολίδια της εκκλησίας, και χάλασαν ακόμα και σπίτια, ζητώντας να βρουν κρυμμένους θησαυρούς... Πήραν μάλιστα και πολλά χειρόγραφα, για να τα πουλήσουν σε άλλα μοναστήρια. Μερικά τα χρησιμοποίησαν, για να γεμίσουν φισέκια κ.λπ. Όλοι οι μοναχοί είχαν φύγει και κρύφτηκαν στα αμπέλια (σελ. 105).

Απόσπασμα 16ο

Έξω από κάποιο χαλασμένο κελί, κάτω στο μοναστήρι, βρήκα, ανάμεσα σε σωρό χαλίκια, πλήθος χειρόγραφα, πεταμένα εκεί όπως τα σκουπίδια. Έβαλα να τα ξεχώσουν από τις πέτρες και να τα μαζέψουν όλα μαζί. Θλίψη ένιωσα βλέποντάς τα στα χάλια αυτά, μουσκεμένα από τη βροχή και την υγρασία, σκισμένα από τα χαλίκια και κατασκονισμένα. Σε πολλά μέρη είδα παραπεταμένα χειρόγραφα, μα πουθενά δεν είδα να τα έχουν εγκαταλείψει με τόση ακρισία στον αφανισμό, όπως εδώ. Δικαιολογήθηκαν ότι δεν είχαν χώρο, για να τα φυλάξουν, και ότι δεν τα χρειάζονταν, αφού είχαν αρκετά τυπωμένα βιβλία... Υπήρχε κατάλογος όλων αυτών των συγγραμμάτων, που όμως χάθηκε εξαιτίας της αμέλειας των μοναχών (σελ. 107).

Απόσπασμα 17ο

Στις 29 του Μάη πέρασα τον ποταμό Σαλαμβριά (=Πηνειό),για να πάω στο χωριό Μισδάνι, (χωριό της Καρδίτσας, το σημερινό Αγναντερό), νοτιοανατολικά από τα Τρίκαλα. Φτάνοντας, όλοι έτρεξαν να κρυφτούν. Φοβούνταν τους Τούρκους και τους Αρβαναούτηδες (=Αρβανίτες). Εδώ είδα τα ερείπια ελληνικής εκκλησίας, που καταστράφηκε πριν από 12 ή 13 χρόνια με τη διαταγή του Μουλά της Λάρισας. Είχε στείλει εκεί γενίτσαρους και έβαλαν φωτιά στην εκκλησία, γκρεμίζοντας τους τοίχους. Αυτό συνέβηκε, γιατί οι Έλληνες κάτοικοι του χωριού είχαν αρχίσει να επισκευάζουν την παλιά εκκλησία, πράγμα που οι Τούρκοι δεν το ανέχτηκαν γιατί δεν θέλουν να επισκευάζονται οι χριστιανικές εκκλησίες που παθαίνουν ζημιές. Απαιτούν τουλάχιστο, οι Έλληνες να πληρώνουν αρκετά ακριβά την ελευθερία αυτή (Σημ. Στη συνέχεια ο περιηγητής κάνει λόγο για μια λίθινη αρχαία στήλη - παρίστανε καβαλάρη -, που κατέστρεψε εκεί η τούρκικη μανία τον ίδιο καιρό), σελ. 111.

Απόσπασμα 18ο

Ακούστηκε πως την περασμένη νύχτα οι Έλληνες σκότωσαν 9 Αρβανίτες σε κάποιο χωριό κοντά στον Όλυμπο, κι έστειλαν τα κεφάλια τους στον Καπουντάν Πασά. Γιατί αυτός έχει δώσει στους Έλληνες άδεια να οπλιστούν και να σκοτώνουν όσους Αλβανούς συναπαντούν. Υποσχέθηκε ακόμα 4 πιάστρα για κάθε αρβανίτικο κεφάλι που θα του ’φερναν. Είναι η πρώτη φορά στον τόπο αυτό που οι Έλληνες παίρνουν τα όπλα και σκοτώνουν Μουσουλμάνους. Και βάλθηκαν να επωφεληθούν από την ελευθερία αυτή. Σ’ όλα τα χωριά συγκροτήθηκαν ομάδες από Έλληνες στρατιώτες, και στην περιοχή υπάρχουν ήδη 700 άντρες καλά οπλισμένοι. Το χωριό Αμπελάκια έχει οπλίσει 50 στρατιώτες. Παρόμοια ελευθερία είχε δοθεί εδώ και 5 χρόνια στον Βόλο (σελ. 125).

Από τον φιλόλογο Νίκο Κατοίκο