τίτλους τους προσθέτουν δίπλα από το ζωγράφος και το φωτογράφος. Οι περισσότεροι αστοί ζητούν πλέον πορτραίτα φωτογραφικά αντί για ζωγραφικά. Στα οικογενειακά κειμήλια παλιών Λαρισαίων εντοπίζονται φωτογραφίες προπατόρων τους του 19ου αιώνα, κολλημένες πάνω σε χοντρό χαρτόνι. Στην πίσω πλευρά οι φωτογράφοι δεν παρέλειπαν να έχουν εκτυπωμένο τον λογότυπό τους, πλαισιωμένο με αιθέριες μορφές και καλλιτεχνικά σχήματα.
Γράψαμε και άλλη φορά ότι ο πρώτος φωτογράφος, ο οποίος ανιχνεύεται ιστορικά στη Λάρισα το 1865, είναι ο Γεώργιος Φεχτζής[1]. Στα τέλη του 19ου αιώνα έχουν ανοίξει φωτογραφεία στην πόλη μας οι Γεώργιος Αποστολίδης, Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, Ιωάννης Παντοστόπουλος, Αντώνιος Ραφανίδης, Νικόλαος Παντζόπουλος[2]. Στις αρχές του 20ού αιώνα εντοπίζουμε τους Κων. Παπαλουκά, Κυριάκο Μπουκλάκο, Ιωάννη Ανδρέου, Δανιήλ Παρλαπά, Γεράσιμο Δαφνόπουλο[3] και την αδελφή του Ελένη Δαφνοπούλου, μία από τις πρώτες, αν όχι η πρώτη Ελληνίδα φωτογράφος.
Από το σημερινό σημείωμα θα ξεκινήσουμε σειρά δημοσιευμάτων για μια δυναστεία φωτογράφων της Λάρισας, η οποία ξεκινάει από τον Ιωάννη Παντοστόπουλο (1863-1928) και φθάνει μέχρι τον Γεώργιο Βαλσάμη (1911-1998). Πρόκειται για μια οικογενειακή γενιά φωτογράφων, πολλά μέλη της οποίας κυριάρχησαν στην πόλη μας για μια εκατονταετία, από τα τέλη του 19ου μέχρι και τα τέλη του 20ού αιώνα. Πολύτιμοι συνεργάτες στην αναφορά μας αυτή θα είναι η Χάιδω Βαλσάμη-Πανέλα, κόρη του Γεωργίου Βαλσάμη και τα αρχεία του αείμνηστου δικηγόρου Γεράσιμου (Μάκη) Μούσιου (1948-2015), εγγονού της αδελφής του Γεράσιμου Δαφνόπουλου, Ευαγγελίας.
ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΙΧΑΗΛ ΠΑΝΤΟΣΤΟΠΟΥΛΟΣ
Θεωρείται ο γενάρχης της δυναστείας. Γεννήθηκε στη Σαμαρίνα το 1863. Όταν η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στη Λάρισα, ο ίδιος βρισκόταν σε μικρή ηλικία. Ήταν έφηβος όταν έφυγε για το Άγιον Όρος, για να μαθητεύσει στην εκκλησιαστική ζωγραφική, ακολουθώντας μια μακρά Σαμαρινιώτικη παράδοση[3]. Εκεί, κοντά σε μοναχούς οι οποίοι είχαν ιδρύσει εργαστήρια αγιογραφίας, ανάπτυξε το ζωγραφικό του ταλέντο. Δεν γνωρίζουμε πόσο χρονικό διάστημα μαθήτευσε στον Άθω. Όταν επέστρεψε στη Λάρισα, η φωτογραφική τέχνη είχε αρχίσει να εδραιώνεται πανελλήνια και μάλιστα βρήκε φωτογράφους με οργανωμένα φωτογραφεία να λειτουργούν. Αναγκάσθηκε εκ των πραγμάτων να μάθει την τέχνη της φωτογραφίας, να αγοράσει φωτογραφικές μηχανές, να δημιουργήσει στούντιο και μαζί με την εκκλησιαστική ζωγραφική[4] να εξασκεί και το επάγγελμα του φωτογράφου. Το εργαστήριό του το στέγασε σε ένα ισόγειο νεοκλασικό οίκημα, ιδιοκτησία της οικογένειας Μητάκου, στη γωνία των σημερινών οδών Παναγούλη και Κούμα[5]. Εκεί εγκατέστησε τις μηχανές του, τον σκοτεινό θάλαμο, το γραφείο και τα συμπαρομαρτούντα.
Οι φωτογραφίες του είναι όλες πορτραίτα ατόμων της εποχής του. Ήταν η περίοδος που ο κόσμος είχε γοητευθεί από την αίγλη της αυθεντικής απεικόνισης των χαρακτηριστικών κάθε ανθρώπου που πρόσφερε η φωτογραφία και κατέφευγε σ' αυτήν για να αποθανατίσει τη μορφή του. Τις φωτογραφίες-πορτραίτα σε μεγέθυνση τις αναρτούσαν στο σαλόνι του σπιτιού τους, ενώ άλλες μικρού μεγέθους τις χάριζαν σε φίλους και γνωστούς με εγκάρδιες αφιερώσεις. Οι οικογενειακές φωτογραφίες είναι σήμερα πιο ενδιαφέρουσες, καθώς η μελέτη τους μπορεί να ταυτοποιήσει συγγένειες και να δώσει την ευκαιρία να μελετηθούν οι ενδυμασίες και οι λαϊκές φορεσιές της εποχής. Οι φωτογραφικές μηχανές του Ιωάννη Παντοστόπουλου ήταν αγορασμένες από το Παρίσι και τη Βιέννη και σήμερα υπάρχουν στις συλλογές του Λαογραφικού Ιστορικού Μουσείου Λάρισας[6], δωρεά των απογόνων του.
Ο Ιωάννης Παντοστόπουλος νυμφεύθηκε τη Φανή Μητάκου, κόρη του ιδιοκτήτη του σπιτιού όπου στέγαζε το φωτογραφείο του. Από τον γάμο τους απέκτησαν έξι τέκνα. Τον Χρήστο, ο οποίος σπούδασε οδοντιατρική και ήταν μανιώδης φιλόμουσος και λυρικός τραγουδιστής, τον Γιώργο, τον Κώστα, τον Μιχάλη, την Αριάδνη και τη δασκάλα Αθηνά. Οι δύο τελευταίες ζούσαν μαζί με τον Χρήστο στο πατρικό τους σπίτι, απέναντι από το κινηματοθέατρο "Πάλλας". Τα τρία αυτά αδέλφια που έμειναν στη Λάρισα δεν παντρεύτηκαν.
Οι φωτογραφίες του διακρίνονται για την ποιότητα της εκτύπωσης, την αποτύπωση μιας ιδανικής έκφρασης του προσώπου και τη σωστή γωνία λήψης ώστε να αναδεικνύονται σωστά τα χαρακτηριστικά κάθε ατόμου. Σύμφωνα με την εφημερίδα "Ελλάς" των Αθηνών της 19ης Οκτωβρίου 1908, ο Ιωάννης Παντοστόπουλος πήρε το χρυσό βραβείο σε φωτογραφική έκθεση που έγινε στον Βόλο το 1906[7]. Η φωτογραφία δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα και απεικονίζει τη Λαρισαία καλλονή Θάλεια Χαιρέτη ξαπλωμένη σε καναπέ, να φορά λαϊκή ενδυμασία[8].
Ο Ιωάννης Παντοστόπουλος πέθανε στη Λάρισα το 1928 και άφησε αγαθή μνήμη στους κατοίκους της πόλης μας.
[1]. «Φωτογραφεία Φεχτζή και Σίας. Εν Βόλω, Λαρίσση και Τρικκάλοις. Υπό τον ανωτέρω τίτλον εσυστήθησαν τελευταίως εις τας μεγαλυτέρας πόλεις της Θεσσαλίας φωτογραφεία, υπό την πεπειραμένην διεύθυνσιν του ειδικώς την επιστήμην εν Ευρώπη σπουδάσαντος κ. Γ. Φεχτζή (Georges Fehtsi)….». Εφημερίς "Χρόνος", (Αθήναι), αρ. φύλλου 362, 10 Μαρτίου 1866.
[2]. Ξανθάκης Άλκης, Ιστορία της Ελληνικής Φωτογραφίας (1839-1970), Αθήνα (2008), σελ. 97 και 177.
[3]. Από τα τέλη του 18ου αιώνα είχε δημιουργηθεί μια ομάδα Σαμαριναίων αγιογράφων, οι οποίοι ζωγράφιζαν εικόνες και αγιογραφούσαν ναούς σε Ήπειρο και Θεσσαλία με μια ιδιαίτερη τεχνοτροπία, η οποία είχε απομακρυνθεί από τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά πρότυπα. Βλέπε: Κίτσος Μακρής, Χιοναδίτες ζωγράφοι. 65 λαϊκοί ζωγράφοι από το χωριό Χιονάδες της Ηπείρου, Αθήνα (1981) σελ. 103.
[4]. Στην εκκλησία του οικισμού των Τεμπών υπάρχουν εικόνες οι οποίες φέρουν την υπογραφή του.
[5]. Βλέπε: Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Οικία οικογένειας Παντοστόπουλου, εφ. "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 12ης Νοεμβρίου2017.
[6]. Βλέπε: Γουργιώτης Γεώργιος, Μικρά Μελετήματα. Λαρισαίοι φωτογράφοι του τέλους του 19ου αιώνα έως το 1940, Αθήνα (2000) σελ. 132.
[7]. Το σχετικό δημοσίευμα της εφημερίδας έχει ως εξής: "ΑΙ ΕΛΛΗΝΙΚΑΙ ΚΑΛΛΟΝΑΙ. Η δεσποινίς Θάλεια Χαιρέτη με ελληνικήν ενδυμασίαν. Εν τη Ελληνικωτάτη μορφή της Αμαζόνος κατοπτρίζεται η θεία ψυχή της, εν τω ρεμβώδει βλέμματι αυτή η ποιητική της καρδία. Η εικών αύτη εις φυσικόν μέγεθος έτυχε χρυσού βραβείου εν τη προπερυσινή εκθέσει Βόλου. Είναι έργον του παρ' ημίν καλλιτέχνου ζωγράφου και φωτογράφου κ. Ιωάννου Παντοστοπούλου. Λάρισα. Φρύνος". Φρύνος είναι προφανώς το ψευδώνυμο του Λαρισαίου που απέστειλε τη φωτογραφία και το κείμενο στην εφημερίδα. Την ίδια καλλονή ο Γιώργος Γουργιώτης στην αναφερθείσα μελέτη του, την αναφέρει ως δεσποινίδα Δρίτσα, η φωτογραφία του Παντοστόπουλου την απεικονίζει με την ίδια λαϊκή ενδυμασία, αλλά σε όρθια στάση και η βράβευσή του έγινε το 1905 στην Αθήνα.
[8]. Η λαϊκή αυτή ενδυμασία έχει μια μεγάλη ιστορία. Είναι το νυφικό φόρεμα της γιαγιάς του στρατηγού Ιωάννη Άρτη, Ειρηνούλας Καψάλη, δώρο του περιβόητου Αλή πασά της Ηπείρου στον γάμο της που έγινε στο Μεσολόγγι με τον Χρηστάκη Άρτη. Η ενδυμασία αυτή, ένα αληθινό έργο τέχνης, κληρονομήθηκε από τον στρατηγό και τη διατηρούσε στη Λάρισα. Φαίνεται ότι παραχωρήθηκε στον Ιωάν. Παντοστόπουλο ειδικά για τη φωτογράφηση. Σήμερα υπάρχει στους απόγονους του στρατηγού Άρτη στην Αθήνα σε πολύ καλή κατάσταση. Για την ιστορία του νυφικού αυτού φορέματος θα ασχοληθούμε εκτενέστερα σε κάποιο προσεχές σημείωμά μας.
