Έχουμε αναφερθεί πολλές φορές στον προπολεμικό μητροπολιτικό μας ναό, όμως η σημερινή φωτογραφία, σε συνδυασμό με άλλες της εποχής εκείνης, έρχεται να επιβεβαιώσει την άποψη ότι ο ναός που αντικατέστησε τη βασιλική του Καλλιάρχη[1] οικοδομήθηκε σταδιακά και ολοκληρώθηκε σε μια δεκαετία περίπου.
Η λήψη της σημερινής φωτογραφίας έγινε από την αριστερή όχθη του Πηνειού, στην αρχή της σημερινής οδού αρχιεπισκόπου Δωροθέου. Στο κάτω τμήμα της διακρίνονται λεπτομέρειες από τη μεγάλη πέτρινη γέφυρα του Πηνειού. Η αρμολόγηση των λίθων, τα οξυκόρυφα τόξα της και το ξύλινο στηθαίο, το οποίο είχε κατασκευαστεί το 1886 από το τάγμα μηχανικού του στρατού[2]. Στο κατάστρωμα του δρόμου υπάρχει μεγάλος αριθμός ατόμων, κυρίως ανδρών, με πολυποίκιλες και πολύχρωμες αμφιέσεις (η φωτογραφία είναι επιχρωματισμένη). Στο βάθος διακρίνεται μέρος του δυτικού τμήματος του Λόφου με τους ψηλούς και ισχυρούς τοίχους υποστήριξης και τη μεγάλη πέτρινη σκάλα, η οποία οδηγούσε από τη δεξιά όχθη κατευθείαν στον αύλειο χώρο του ναού του Αγ. Αχιλλίου. Πίσω προβάλλει μεγαλοπρεπής ο μητροπολιτικός ναός με τα δύο ψηλά κωδωνοστάσια και το πρόπυλο. Εκείνο που κάνει εντύπωση στη φωτογραφία είναι ότι απουσιάζει ο τρούλος. Η εκκλησία στην τελική της μορφή ήταν σταυρεπίστεγη βασιλική με τρούλο. Επομένως η λήψη της φωτογραφίας πρέπει να έγινε στη φάση κατά την οποία είχαν ολοκληρωθεί οι εργασίες οικοδόμησης και απέμενε η κατασκευή του τρούλου. Τα εγκαίνια έγιναν στις 23 Σεπτεμβρίου 1907 από τον μητροπολίτη Αμβρόσιο Κασσάρα (1900-1910). Άρα η χρονολογία της φωτογραφίας τοποθετείται περί το 1904.
Τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα, ο παλιός μητροπολιτικός ναός της Λάρισας ήταν ένα γερασμένο οικοδόμημα. Αυτό είχε γίνει αντιληπτό απ’ όλους, για τούτο από το 1896 το εκκλησιαστικό συμβούλιο του ναού άρχισε μια προετοιμασία για την αισθητική αναβάθμιση του Αγίου Αχιλλίου. Σαν πρώτο βήμα προτάθηκε να οικοδομηθεί, σε επαφή με τη δυτική πλευρά της βασιλικής, ένα σύμπλεγμα αψιδωτού πρόπυλου νεοκλασικού ρυθμού, με δύο κωδωνοστάσια. Στο κατώτερο τμήμα της πλευράς αυτής είχε αναπτυχθεί ένα τρίλοβο προστώο με αψίδες. Δύο διπλοί ραβδωτοί μαρμάρινοι κίονες στο κέντρο και δύο διπλοί ημικίονες σε επαφή με τα πλάγια τοιχώματα του προστώου, συγκρατούσαν με σκαλισμένα κιονόκρανα το τοίχωμα, δημιουργώντας έτσι ανάμεσά τους τρία τόξα. Τμήματα από τους κίονες αυτούς καθώς και ένα κιονόκρανο βρίσκονται σήμερα στην αυλή του Επισκοπικού Μεγάρου Λαρίσης[3]. Τα δύο κωδωνοστάσια βόρεια και νότια της νέας πρόσοψης ήταν τετραώροφα. Στον τελευταίο όροφο βρίσκονταν οι καμπάνες του ναού. Τα κωδωνοστάσια, όπως φαίνεται καθαρά και στη δημοσιευόμενη φωτογραφία, καλύπτονταν με χαμηλό τρούλο, στην κορυφή του οποίου ήταν στερεωμένος μεταλλικός σταυρός. Ολόκληρη η πρόσοψη ήταν δομημένη με σμιλεμένους λίθους. Τα ανοίγματα των παραθύρων, μικρά και μεγάλα, καλύπτονταν στα διάκενά τους με ωραίους συνδυασμούς έγχρωμων υαλοπινάκων σε ρομβοειδή σχέδια. Τα έγχρωμα τζάμια σε συνδυασμό με την καλοδουλεμένη πέτρα, προσέδιδαν στην πρόσοψη αίγλη και πολυχρωμία.
Η ανακαίνιση όμως μόνον της πρόσοψης του ναού φαίνεται ότι δεν ικανοποιούσε πλήρως την αισθητική των κατοίκων της Λάρισας. Για τον λόγο αυτό τα εκκλησιαστικά συμβούλια του ναού συνέχισαν να εργάζονται εντατικά, με σκοπό την ανεύρεση πόρων για την ολοκλήρωση του νέου καθεδρικού ναού. Φαίνεται ότι και με τη βοήθεια του Δήμου[4] τα κατάφεραν. Έτσι το 1904, επί αρχιερατείας του από Πλαταμώνος μητροπολίτου Λαρίσης Αμβροσίου Κασσάρα και έπειτα από 110 χρόνια από την περιπετειώδη κατασκευή της, κατεδαφίσθηκε η ταπεινή βασιλική του Καλλιάρχη και στην ίδια ακριβώς θέση οικοδομήθηκε ο νέος ναός, ο οποίος συνδέθηκε αρμονικά με την υπάρχουσα δυτική πρόσοψη, η οποία άλλωστε είχε πρόσφατα οικοδομηθεί. Η θέση του ναού ψηλά στον Λόφο της Ακρόπολης του πρόσθετε επί πλέον ύψος, ειδικά όταν τον αντίκριζε κανείς από μακριά, καθώς διέσχιζε την πέτρινη γέφυρα του Πηνειού.
Στο εσωτερικό του ναού ο τρούλος και η σταυροειδής οροφή επέφεραν, όπως ήταν φυσικό, μια διαφορετική κατανομή του χώρου απ’ ό,τι η βασιλική του Καλλιάρχη. Το τέμπλο ήταν ξύλινο με γλυπτές συνθέσεις σε απλές γραμμές[5] και οι δεσποτικές εικόνες, με παραίνεση του μητροπολίτη Αμβροσίου, παρέμειναν οι ίδιες της παλιάς εκκλησίας. Είχαν αγιογραφηθεί το 1802 στη Μόσχα και ήταν εντυπωσιακές σε αισθητική και χρώματα[6].
Η αγιογράφηση του ναού ήταν αποσπασματική και δεν υπήρχαν νωπογραφίες. Απλώς ορισμένες μεγάλες εικόνες ήταν αναρτημένες στους πλάγιους τοίχους και σε επιλεγμένα σημεία υπήρχαν αγιογραφίες, τις οποίες ο καλλιτέχνης εκτελούσε επάνω σε μουσαμά, ο οποίος εν συνεχεία επιστρωνόταν έτοιμος στον τοίχο. Έτσι γνωρίζουμε ότι το 1908 ο ζωγράφος Γεώργιος Οικονόμου, από την Κάλυμνο, την ιδιαίτερη πατρίδα του μητροπολίτη Αμβροσίου, είχε τελειώσει την αγιογράφηση του Παντοκράτορα στον τρούλο και τους τέσσερες Ευαγγελιστές στα σφαιρικά τρίγωνα.
Η διάρκεια ζωής του προπολεμικού ναού του Αγίου Αχιλλίου υπήρξε δυστυχώς πολύ σύντομη, μόλις 34 χρόνια. Το 1941, ισχυρός σεισμός επέφερε στον ναό ανεπανόρθωτες βλάβες. Οι συνεχόμενοι βομβαρδισμοί που ακολούθησαν ολοκλήρωσαν την καταστροφή. Έτσι ερειπωμένος παρέμεινε μέχρι τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, οπότε κατεδαφίσθηκε εντελώς και στη θέση του δημιουργήθηκε ανθόκηπος όπου τοποθετήθηκε η προτομή του μητροπολίτη Λαρίσης Πολύκαρπου Δαρδαίου (1811-1818 και 1821), ο οποίος είχε άσχημο τέλος. Καρατομήθηκε από τους Τούρκους τον Σεπτέμβριο του 1821. Η προτομή αυτή είναι έργο του διάσημου Έλληνα γλύπτη Μιχαήλ Τόμπρα και αποτέλεσε δωρεά στην πόλη του Λαρισαίου εμπόρου Ηλία Κολέσκα.

[1]. Ο προηγούμενος ναός είχε κτισθεί έπειτα από περιπέτειες και δωροληψίες (μπαξίσι) προς τις αρχές των Οθωμανών το 1794, με ενέργειες του μητροπολίτη Διονυσίου του Καλλιάρχη (1791-1806), γι’ αυτό και ο ναός αυτός είναι γνωστός ως βασιλική του Καλλιάρχη.
[2]. Επειδή τα στηθαία αυτά ήταν ευάλωτα, το 1908 αντικαταστάθηκαν από σιδερένια, τα οποία παρέμειναν μέχρι την καταστροφή της το 1941.
[3]. Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1453-1881), τόμ. Α’, Λάρισα, (1996), σ. 199
[4]. Δήμαρχοι Λαρισαίων την περίοδο από το 1899-1903 ήταν ο ιατρός Αναστάσιος Ζαρμάνης και από το 1903-1913 ο επίσης ιατρός Αχιλλέας Αστεριάδης.
[5]. Παπαθεοδώρου Νικόλαος, Το τέμπλο του ναού του Αγ. Αχιλλίου (1888), εφ. «Ελευθερία», Λάρισα, φύλλο της 5ης Απριλίου 2017.
[6]. Του ιδίου, Οι παλιές ρωσικές εικόνες του ναού του Αγ. Αχιλλίου, «Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα-Α’, 2014», Λάρισα (2016) σελ. 49-52.

Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com