Η Λάρισα, την οποία από χρόνια συντροφεύει η παρουσία του ποταμού Πηνειού, έχει δοκιμαστεί σκληρά από τη γειτονία αυτή. Οι πολλές βροχοπτώσεις και τα χιόνια που συσσωρεύονται στα ορεινά της Δυτικής Θεσσαλίας, οδηγούν υπέρογκες ποσότητες νερού στη θεσσαλική πεδιάδα και μέσω των παραποτάμων συρρέουν στην κεντρική κοίτη του Πηνειού. Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι όσο προχωράει προς τις εκβολές του ο ποταμός να υπερχειλίζει της κοίτης του και να εκτείνεται στις γύρω χαμηλές περιοχές, να καταλαμβάνει τεράστιες εκτάσεις καλλιεργήσιμης γης και να καταστρέφει γειτονικούς οικισμούς.
Οι παλαιότερες αναφορές για τις πλημμύρες του Πηνειού στην πεδιάδα της Θεσσαλίας εντοπίζονται στον «Γεωγραφικά» του Στράβωνα (64 π.Χ. – 24 μ.Χ.) «... ο γαρ Πηνειός , δια μέσης ρέων, και πολλούς δεχόμενος ποταμούς, υπερεκχείται πολλάκις...».
Ειδικά για τη συμπεριφορά του Πηνειού απέναντι στη Λάρισα σε καταστάσεις πολυομβρίας, οι μαρτυρίες αρχίζουν από την περίοδο της μέσης τουρκοκρατίας και έπειτα, μέσα από τις ενθυμήσεις. Οι ενθυμήσεις ήταν κείμενα τα οποία έγραφαν στα λευκά φύλλα και στα περιθώρια λειτουργικών και θρησκευτικών βιβλίων, χειρόγραφων και έντυπων, κυρίως ολιγογράμματοι μοναχοί και ιερείς. Όσες από τις ενθυμήσεις αυτές έχουν σχέση με τη Θεσσαλία, τις συγκέντρωσε και τις κατέγραψε σε δύο τόμους ο Κώστας Σπανός, διευθυντής του «Θεσσαλικού Ημερολογίου» και πρόεδρος του Ομίλου Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας[1]. Συγκλονίζεται κανείς όταν διαβάζει τις πληροφορίες αυτές, οι οποίες μπορεί να μην είναι αριθμητικά ακριβείς, οπωσδήποτε όμως εκφράζουν τη σφοδρότητα του καιρικών φαινομένων και την αδυναμία των ανθρώπων εκείνης της εποχής να τα αντιμετωπίσουν.
Αναφέρουμε την πρώτη ενθύμηση από το βιβλίο του Κώστα Σπανού σχετικά με τις πλημμύρες της Λάρισας, η οποία έχει ως εξής: «1647, Δεκεμβρίου 27, έβρεξεν ένα μερόνυχτο, και ήλθεν το νερό παιάνου από την πόρτα (τα νερά ανέβηκαν πάνω από την πόρτα των σπιτιών), και επνίγησαν εις την Λάρισαν οσπήτια 1500, και άνθρωποι από τον κρεμνησμόν των οσπητίων 800, και περισσότεροι ευρίσκονταν από κάτω στα οσπήτια πνιγμένοι».
Μία από τις μεγαλύτερες πλημμύρες, για την οποία έχουμε άφθονες πληροφορίες, όχι μόνον από ενθυμήσεις αλλά και από ιστορικούς έγινε, τον Αύγουστο του 1811. Προηγήθηκε σφοδρή βροχόπτωση η οποία διήρκησε περίπου 40 ώρες. Πλημμύρισαν οι χείμαρροι που κατέβαιναν από τη νότια πλευρά της Λάρισας και κατέκλυσαν πολλές συνοικίες της. Οι καταστροφές που προξενήθηκαν ήταν τεράστιες τόσο σε ανθρώπινες ζωές, όσο και σε καταστροφές κτισμάτων και αγαθών. ΜΊα ενθύμηση αναφέρει: «1811 Αυγούστου 4 Παρασκευή. Εις ταις εννέα ώραις αρχήνησεν η βροχή και έως Σαββάτω βράδυ ώρα Τετάρτη της νυκτός, ολότελα δεν εσταμάτησεν και ύστερα εστάθηκεν και βυθήσικαν σπήτια στην Λάρισσαν 3525 μαζή με τους ανθρώπους, όπου κατοίκουν, ήταν νύκτα. επνίγηκαν αλόνια , θημονιαίς και άλλα ζώα πολλά».
Την πλημμύρα αυτή την αναφέρει και ο Γάλλος περιηγητής Henry Holland, ο οποίος επισκέφθηκε τη Λάρισα το 1812: «...Ένα χρόνο, περίπου, πριν από την επίσκεψή μας στην Λάρισα, λέγεται πως μερικές εκατοντάδες αγροικίες καταστράφηκαν από την (πλημμύρα της Σαλαμπριάς) , ενώ τα ερείπιά τους φαίνονται ακόμη εις πολλά σημεία....»[2].
Επίσης ένας άλλος λόγιος, ο Πηλιορείτης Αργύρης Φιλιππίδης αναφέρει σχετικά για την ίδια πλημμύρα: «...εις τα 1811 Αυγούστου τέσσαρες, ήλθε έν σώμα νερού (θαύμα μέγα) από τον κάμπον, από το μέρος του Χασάν – Τατάρ (Μεσσοράχη Λάρισας) και Ταουσάνι (Ραχούλα Λάρισας) και έπνιξεν την μισήν την Λάρισσα, και επνίγησαν υπέρ ταις τρείς χιλιάδες σπήτια Οθωμανών και πλήθος αυτών»[3].
Θα σταθούμε όμως κάπως περισσότερο στη μεγάλη πλημμύρα που έγινε στις 15 Οκτωβρίου 1883, μια που έχουμε αψευδείς φωτογραφικές αποτυπώσεις της, με τον φακό του φωτογράφου Ιωάννη Λεονταρίδη του φωτογραφείου «Μακεδονία» από την Θεσσαλονίκη. Είχε φτάσει στη Λάρισα λίγες ημέρες πριν το ξέσπασμα της θεομηνίας και είχε ανοίξει φωτογραφείο και στην πόλη μας[4]. Για τη συγκεκριμένη πλημμύρα έχουν διασωθεί 16 φωτογραφίες του, οι οποίες αποτυπώνουν τις μεγάλες καταστροφές που υπέστη η Λάρισα και η περιοχή της.
Για την ίδια πλημμύρα η εφημερίδα «Εφημερίς» των Αθηνών έγραφε: «... βροχή ραγδαία επί 48 κατά συνέχειαν ώρας πίπτουσα, τοσαύτα ύδατα συνεσώρευσεν ... και ο Πηνειός εκχειλίσας κατέκλυσε την κατ΄εξοχήν ελληνικήν συνοικίαν της πόλεως, την καλουμένην Παράσχου Μαχαλά και εν μέρει τον Αρναούτ μαχαλά. Εις 150 υπολογίζονται αι καταπεσούσαι οικίαι, εις 20 τα θύματα, ανυπολόγιστοι δε αι λοιπαί ζημίαι. Ουδεμία σχεδόν οικία έμεινεν απρόσβλητος υπό των υδάτων»[5]. Νομίζω ότι η περιγραφή της αθηναϊκής εφημερίδας κινείται μέσα στα πραγματικά πλαίσια τόσο στην έκταση της πλημμύρας, όσο και στο θέμα των ζημιών.
Στη Λάρισα οι περιοχές που προσβάλλονταν συνήθως ήταν ο Πέρα Μαχαλάς, ο Αρναούτ Μαχαλάς (συνοικία Αγίου Αθανασίου) και τα Ταμπάκικα, επειδή βρίσκονταν σε χαμηλότερο υψόμετρο. Μερικές φορές η πόλη πλημμύριζε και το καλοκαίρι, όταν έπειτα από ραγδαίες βροχοπτώσεις, οι χείμαρροι Χασαμπαλιώτης και Νεμπεγλεριώτης οι οποίοι έρχονταν από τους λόφους που βρίσκονται κοντά στη νότια πλευρά της πόλης, πλημμύριζαν με τα ορμητικά νερά τους τον Παράσχου Μαχαλά (συνοικία Αγίου Νικολάου) και τα νερά έφταναν μέχρι το σημείο όπου σήμερα βρίσκεται το Ταχυδρομείο. Η Μονάδα Γεφυροποιών του στρατού αναλάμβανε να μεταφέρει με τις βάρκες τους κατοίκους της συνοικίας στο κέντρο της πόλης μέχρις ότου αποσυρθούν τα νερά.
Ακολούθησαν και άλλες πλημμύρες στη Λάρισα μέχρι το 1935 χρονολογία κατά την οποία άρχισαν στην πόλη τα αντιπλημμυρικά έργα από την αγγλική εταιρεία Boot και η κατασκευή της ανακουφιστικής κοίτης στην περιοχή του σημερινού αισθητικού άλσους. Με την κατασκευή και του αποχετευτικού συστήματος των ομβρίων υδάτων το θέμα για τη Λάρισα πλημμύρα θα λέγαμε πλέον ότι ανήκει στο παρελθόν.

(*). Το σημερινό κείμενο βασίζεται ως επί το πλείστον στην ανακοίνωση που έκανε ο Γεώργιος Γραβάνης, μέλος της Φωτοθήκης Λάρισας στην ημερίδα η οποία πραγματοποιήθηκε στο αμφιθέατρο της Δημοτικής Πινακοθήκης Λάρισας-Μουσείο Γ. Ι. Κατσίγρα στις 29 Μαρτίου 2018, με θέμα «Οι πλημμύρες της Λάρισας. Η περίπτωση του 1883». Η εκδήλωση συνοδευόταν και από έκθεση σπάνιων ιστορικών φωτογραφιών της πλημμύρας αυτής, οι οποίες περιήλθαν στην κατοχή της ΔΕΥΑΛ έπειτα από υπόδειξη της Φωτοθήκης Λάρισας του Ομίλου Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας.
[1]. Σπανός Κώστας. Θεσσαλικές Ενθυμήσεις 1404-1881. τόμ. Α' (1404-1799), Λάρισα (2011) και τόμ. Β΄ (1800-1881), Λάρισα (2014).
[2]. Henry Holland (μετ. Γεώργιος Καραβίτης). Ταξίδι στη Μακεδονία και στη Θεσσαλία (1812-1813), Αθήνα (1989) σελ. 119.
[3]. Θεοδόσης Κ. Σπεράντσας. Τα περισωθέντα έργα του Αργύρη Φιλίππίδη. Μερική Γεωγραφία-Βιβλίον Ηθικόν, επιμ. αρχιμ. Φιλάρετος Βιτάλης, Αθήναι (1978) σελ. 117-118.
[4]. Διαφημιστική καταχώρηση στην σατυρική εφημερίδα της Λάρισας «ΚΟΡΑΚΑΣ», στο φύλλο της 14ης Οκτωβρίου1883. Από το αρχείο του συλλέκτη Θανάση Μπετχαβέ, μέλους της Φωτοθήκης.
[5]. εφ. «Εφημερίς», Αθήναι, φύλλο της 17ης Οκτωβρίου 1883.

Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com