Το απεικονιστικό υλικό, συγκριτικά με τα άλλα στοιχεία, έχει ένα σημαντικό πλεονέκτημα. Καταγράφει τοπία, κίρια, άτομα σε μια δεδομένη στιγμή και με τόση λεπτομέρεια και καθαρότητα, ώστε το γραπτό κείμενο ή μια οποιαδήποτε περιγραφή όσο πλούσια και περιεκτική και αν είναι, δεν μπορεί να το συναγωνιστεί. Το θέμα του σημερινού μας σημειώματος θα είναι φωτογραφίες της Λάρισας σε επιστολικά δελτάρια του 1902.
Η μεγάλη ανάπτυξη των ταχυδρομικών αποστολών, η ευχερέστερη συγκοινωνιακή μετακίνηση και η πρόοδος και εξέλιξη της φωτογραφικής τέχνης στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα είναι τα τρία βασικά στοιχεία τα οποία οδήγησαν στην αναζήτηση ενός άλλου μέσου επικοινωνίας, πέρα της μέχρι τότε χειρόγραφης επιστολής. Τότε εμφανίσθηκαν τα ταχυδρομικά δελτάρια, τα γνωστά και ως καρτ ποστάλ ή κάρτες. Ανεικονικά στην αρχή, γέμιζαν τη μια επιφάνεια με το γραπτό κείμενο του αποστολέα και την άλλη με τις διευθύνσεις του αποστολέα και του παραλήπτη, και ουσιαστικά δεν διέφεραν της επιστολής. Αργότερα όμως στη μια πλευρά της κάρτας άρχισαν να εκτυπώνονται τοπία, επαγγελματικές ασχολίες, κτιριακά συγκροτήματα, στιγμές του καθημερινού βίου, ερωτευμένα ζευγάρια και άλλα πολλά που η εφευρετικότητα των κατασκευαστών μπορούσε να συλλάβει. Από τα δελτάρια αυτά εκείνα με την απεικόνιση τοπίων και ερωτικών ζευγαριών ήταν από τα πλέον δημοφιλή. Για τον λόγο αυτό από τα τελευταία δεκαετία του 19ου αιώνα άρχισαν να κυκλοφορούν μαζικά. Ακολουθώντας το πνεύμα της εποχής και η χώρα μας, αρχικά είχε διάφορες ιδιωτικές ερασιτεχνικές πρωτοβουλίες στον τομέα της έκδοσης επιστολικών δελταρίων. Όμως το 1900 και συγκεκριμένα στις 14 Ιουνίου, με βασιλικό διάταγμα ανατέθηκε στη Γενική Διεύθυνση Ταχυδρομείων και Τηλεγράφων η προκήρυξη πανελλήνιου διαγωνισμού μεταξύ καλλιτεχνών και φωτογράφων, για την εκπόνηση πρωτότυπων[1] απεικονίσεων για τα εικονογραφημένα ταχυδρομικά δελτάρια που είχε την πρόθεση να εκδώσει η Ελληνική Ταχυδρομική Υπηρεσία.
Μετά από τις σχετικές διαδικασίες και την κατάλληλη επιλογή, εκδόθηκαν συνολικά δώδεκα σειρές, από 32 δελτάρια η κάθε σειρά. Δηλαδή κυκλοφόρησαν συνολικά 384 επιστολικά δελτάρια, με απεικονίσεις τοπίων και αρχαιοτήτων από ολόκληρη την τότε ελληνική επικράτεια, η οποία έφθανε μέχρι τη Μελούνα. Η πρώτη από τις δώδεκα σειρές κυκλοφόρησε στην αγορά μέσω των ταχυδρομικών καταστημάτων όλης της χώρας την 1η Ιουλίου του 1901, ενώ η τελευταία, η δωδέκατη, την 20ή Μαρτίου του 1903. Τα δελτάρια αυτά είχαν τις κανονικές διεθνείς διαστάσεις 10 Χ 15 εκ. και ήταν όλα μονόχρωμα. Ορισμένα κυκλοφόρησαν μόνον σε ένα χρώμα, που ήταν μαύρο ή καφετί ή πράσινο, ενώ άλλα και στα τρία χρώματα. Όλα χαρακτηρίζονται εκτός των άλλων, και από την άνευ χρώματος ανάγλυφη (en relief) απεικόνιση του πτερωτού Ερμή. Την ανάγλυφη αυτή σφραγίδα τοποθετούσε το Εθνικόν Σφραγιστήριον. Από τα 384 αυτά ταχυδρομικά δελτάρια της Ελληνικής Ταχυδρομικής Υπηρεσίας τα οποία είναι αριθμημένα, τα 63 απεικονίζουν τοπία της θεσσαλικής περιοχής (Βόλος - Πήλιο - Λάρισα - Αμπελάκια - Τέμπη - Τρίκαλα - Μετέωρα). Εκείνα τα οποία απεικονίζουν αποκλειστικά τοπία της Λάρισας είναι συνολικά οκτώ, κυκλοφόρησαν την 1η Μαΐου του 1902 και έχουν στο κάτω μέρος της κάρτας και εκτός της εικόνας, τις εξής ενδείξεις στα ελληνικά και τα γαλλικά, μαζί με τον αριθμό τους:
-αρ. 242. Λάρισσα. Τα Ανάκτορα.
-αρ. 243. Λάρισσα. Το Δικαστήριον
-αρ. 244. Λάρισσα. Η Μητρόπολις.
-αρ. 245.Πανόραμα της Λαρίσσης.
-αρ. 246. Λάρισσα. Άποψις του Πηνειού.
-αρ. 247. Γέφυρα του Πηνειού εν Λαρίσση.
-αρ. 249. Άποψις της Λαρίσσης από του Φρουρίου
-αρ. 250. Οδός εν Λαρίσση.
Τα επιστολικά αυτά δελτάρια τα οποία απεικονίζουν τη Λάρισα μπορεί να κυκλοφόρησαν πανελλήνια τον Μάιο του 1902, όμως οι φωτογραφικές αποτυπώσεις (τα κλισέ) έγιναν μερικά χρόνια πριν. Πότε ακριβώς δεν είναι καταγραμμένο. Γνωρίζοντας όμως την ιστορία των απεικονιζόμενων κτιρίων, δεν θα βρισκόμασταν πολύ μακριά από την πραγματικότητα αν υποστηρίζαμε ότι εμφανίζουν τοπία της πόλης της περιόδου 1898-1899, δηλ. αμέσως μετά την αποχώρηση των τουρκικών στρατευμάτων από την προσωρινή κατοχή της Θεσσαλίας από τους Οθωμανούς.
Ένα επιπλέον χαρακτηριστικό των καρτών αυτών είναι ότι ο φωτογράφος τους μάς είναι άγνωστος. Έγινε το 1900 ο διαγωνισμός μεταξύ φωτογράφων απ’ όλη τη χώρα, προκρίθηκαν οι φωτογραφίες που ενέκρινε η Διεύθυνση Ταχυδρομείων και Τηλεγράφων, αλλά στις κάρτες δεν αναγράφεται τίποτε σχετικό περί του φωτογράφου και ούτε γνωρίζουμε από άλλες πηγές ποιοι ήταν αυτοί. Προς το παρόν, 120 χρόνια μετά, παραμένουν ανώνυμοι.
Στην οπίσθια πλευρά της κάρτας ήταν τυπωμένα τα εξής στα ελληνικά και τα γαλλικά: «Παγκόσμιος Ταχυδρομική Ένωσις. Επιστολικόν Δελτάριον». Επειδή μεγάλες ποσότητες καρτών διανέμονταν στον στρατό, στα περισσότερα υπάρχει σφραγίδα με τις λέξεις: «Στρατιωτικόν Δελτάριον Ατελές».
Αντικρίζοντας κανείς τις φωτογραφίες αυτές της Λάρισας στα ταχυδρομικά δελτάρια, με την πρώτη ματιά δεν αναγνωρίζει σχεδόν τίποτε, έχοντας στο νου του τη σημερινή πόλη. Μελετώντας όμως προσεκτικά το τοπίο που προβάλλεται και διατηρώντας, ιδίως οι παλαιότεροι, κάποια αμυδρή εικόνα από την παλιά Λάρισα, μπορούμε να ταυτοποιήσουμε πολλά σημεία της όπως ήταν την περίοδο του 1900 και να γνωρίσουμε έστω κι έμμεσα, δηλαδή φωτογραφικά, διάφορες περιοχές ή κτίσματα που δεν υπάρχουν πια. Είναι κτίσματα μεγάλα για την εποχή τους, αληθινά στολίδια της πόλης, τα οποία ο χρόνος, οι φυσικές καταστροφές, οι πόλεμοι και η νεωτεριστική αντίληψη αντικατάστασής τους με νέα, τα εξαφάνισαν ολοκληρωτικά.
Σε επόμενα κείμενά μας θα δημοσιεύσουμε και τις οκτώ φωτογραφίες με τη σειρά που τις έχουμε καταγράψει και θα τις μελετήσουμε με απλό και περιεκτικό τρόπο, προσθέτοντας και ορισμένα ιστορικά στοιχεία για να εδραιώσουμε καλύτερο το ιστορικό υπόβαθρο κάθε τοπίου. Για όσα λάθη θα διαγνωσθούν από τους αναγνώστες, θα δεχθούμε ευχάριστα τις υποδείξεις όσων τυχαίνει να γνωρίζουν τις συγκεκριμένες απεικονίσεις καλύτερα, θα συζητήσουμε πάνω σ’ αυτές και πιστεύω ότι θα καταλήξουμε σε ασφαλέστερα και πιο αξιόπιστα συμπεράσματα (2410-287.450 και 6951-004.232).

[1]. Είναι χαρακτηριστικό ότι όλες οι φωτογραφικές απόψεις των τοπίων και στις 384 κάρτες είναι πρωτότυπες στην εποχή τους και δεν τις έχουμε συναντήσει πουθενά αλλού, πλην από τις κάρτες της Ελληνικής Ταχυδρομικής Υπηρεσίας.

Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com