Ο Edward Everett (1794-1865) ήταν Αμερικανός πάστορας, διπλωμάτης, διαπρεπής πολιτικός και φιλόλογος, γνωστός επίσης για τον φιλελληνισμό του κατά τη διάρκεια του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα του 1821-1828. To 1819 και ενώ βρισκόταν στο Γκέτινγκεν για σπουδές στην αρχαιολογία και την ελληνική τέχνη, ταξίδεψε μέχρι την Κωνσταντινούπολη, επισκεπτόμενος καθ’ οδόν διάφορους αρχαιολογικούς χώρους. Για το ταξίδι του αυτό έγραψε ένα ενδιαφέρον οδοιπορικό με τίτλο «Σελίδες Ημερολογίου. 1819. Κέρκυρα-Ιωάννινα-Μετέωρα-Τύρναβος-Δελφοί-Αθήνα-Καλάβρυτα-Κωνσταντινούπολη-
Βουκουρέστι» το οποίο ήταν ανέκδοτο για πολλά χρόνια. Το 1996 οι εκδόσεις «Τροχαλία» κυκλοφόρησαν το Ημερολόγιο του Everett, με εισαγωγή, μετάφραση και σχόλια της Άντειας Φραντζή, σε έναν καλαίσθητο τόμο 240 σελίδων. Από το βιβλίο αυτό απομονώνουμε το κείμενο που έχει σχέση με την επίσκεψη του Αμερικανού περιηγητή στο Τύρναβο και την επίσκεψή του στο ανάκτορο (σαράι) του Βελή πασά. Στο τέλος παραθέτουμε και τις σύντομες εντυπώσεις του από τη Λάρισα.

«16 Απριλίου 1819. Προχωρώντας για έξι ώρες σήμερα μέσα από τον εκτεταμένο θεσσαλικό κάμπο, φθάσαμε στον Τύρναβο, κατοικία του Βελή πασά, την οποία προτιμά από τη Λάρισα, πρωτεύουσα της Θεσσαλίας, εξ αιτίας του ιδιαίτερου υγιεινού αέρα. Πολλά μίλια πριν φθάσουμε βλέπαμε χωρικούς που δούλευαν στην κατασκευή ενός υδραγωγείου, για να έρχεται το νερό από την πηγή στο παλάτι του. Μας είπαν ότι στην ίδια ευθεία υπήρχε ένα αρχαίο υδραγωγείο, τμήματα του οποίου διασώζονταν ακόμη[2]. Ένα τόσο ακριβό έργο για ένα τέτοιο σκοπό είναι το καλύτερο παράδειγμα της καταπίεσης που ασκούσε αυτό το καθεστώς. Ο Βελής έλειπε όταν φθάσαμε, και έτσι τα διαμερίσματά μας ήταν λιγότερο αναπαυτικά απ’ αυτά που μάλλον θα μας έδινε, αλλά ο φρούραρχος σύντομα προσφέρθηκε να δώσει διαταγή να μας τα αλλάξουν. Επίσης υπήρχε ένας Έλληνας γιατρός που μιλούσε λίγα ιταλικά και που στο σπίτι του η αυτού υψηλότης έχει τη συνήθεια να στέλνει κάθε μυλόρδο που περνά από την επικράτειά του. Αντικείμενο της επίσκεψής του σε μας ήταν να αποτρέψει την τιμή μιας δικής μας επίσκεψης και χάρηκε πολύ, όταν διαπίστωσε ότι δεν είχαμε σκοπό να αλλάξουμε το κατάλυμά μας, παρά την απουσία εκείνων των ανέσεων που αρμόζουν στις ευρωπαϊκές συνήθειες: μικρό, χωρίς καρέκλες, τραπέζια, ποτήρια και γενικά έπιπλα, εκτός από μερικά στρώματα και μαξιλάρια, με το πάτωμα από χώμα, καλυμμένο με ένα χαλάκι και παράθυρα από χαρτί. Το βράδυ η αυτού υψηλότης επέστρεψε στον Τύρναβο και έστειλε να μας ειδοποιήσουν ότι μπορούσαμε να τον δούμε την επομένη, όποια ώρα επιθυμούσαμε.

17 Απριλίου 1819. Στις έντεκα μας έστειλε ο Βελής πέντε λευκούς ακολούθους και έναν μαύρο να μας οδηγήσουν στο σεράι. Τέσσερις από τους ακολούθους βαστούσαν ραβδιά με ασημένια λαβή, όπως οι θυρωροί των μεγάλων ευρωπαϊκών οίκων... Όπως πηγαίναμε, διασχίσαμε την πόλη με τους λιθόστρωτους δρόμους της, που στη μέση τους έχουν ένα βαθύ αυλάκι για τα λιμνάζοντα νερά, αλλά κατά τα άλλα κακοχτισμένη. Τα περισσότερα κτίρια είναι φτιαγμένα με πλίνθους και λάσπη. Πριν από επτά χρόνια η πανούκλα μείωσε τον πληθυσμό από εννέα χιλιάδες στις δύο. Το όνομα του Τυρνάβου βγαίνει από ένα ψάρι που αφθονεί στον ποταμό εδώ και που στα ρωμαίικα λέγεται τούρνος[3].
Το σεράι του Βελή είναι μεγαλύτερο από όλα τα ανάκτορα των Ιωαννίνων και μια πτέρυγά του είναι στρατώνας. Μόλις μπήκαμε στον περίβολο μια μπάντα Ευρωπαίων μουσικών άρχισε να παίζει. Το ίδιο πλήθος φυλάκων που είχαμε συναντήσει στα Ιωάννινα μας περίμενε και τώρα, αλλά οι προθάλαμοι ήταν πιο περιποιημένοι και καλύτερα επιπλωμένοι. Η ίδια αίθουσα όπου μας περίμενε καθισμένος ο Πασάς ήταν μεγαλοπρεπής και παρά το βαρβαρικό γούστο θα θεωρούνταν επιβλητική σε οποιαδήποτε πρωτεύουσα της Ευρώπης. Η οροφή ήταν από πλακάκια ένθετα σε χρυσαφιά πλαίσια και οι πλευρές και η επένδυση από καθρέπτες. Ένας πάγκος, καλυμμένος με κόκκινο πλούσιο ύφασμα, ήταν τοποθετημένος από άκρη σ’ άκρη της αίθουσας, το μήκος της οποίας δεν θα ήταν λιγότερο από εκατό πόδια[4]. Όλα τα παράθυρα ήταν ανοικτά, ωδικά πουλιά μέσα σε κλουβιά και όμορφη θέα από τη μια μεριά στη θεσσαλική πεδιάδα και από την άλλη στους λόφους της οροσειράς του Ολύμπου. Ο βεζίρης ήταν καθισμένος στην πιο μακρινή γωνία, τριγυρισμένος από τουλάχιστον πενήντα αξιωματικούς και ακολούθους, όλους καλοντυμένους, όχι τους κουρελήδες Αλβανούς που είχαμε δει στα Ιωάννινα, αλλά ανθρώπους του σπιτιού και της αυλής του. Στο πλάι του είχε τοποθετηθεί ένας καναπές από πράσινο μαροκαίν. Ο ίδιος ήταν ντυμένος όπως άρμοζε, με ένα πράσινο τουρμπάνι πολύ μεγάλο και ψηλό, δεμένο στη βάση του με ένα άσπρο πανί, κόκκινο μανδύα πιασμένο με μια απαστράπτουσα διαμαντένια αγκράφα, και ένα ξίφος με πλούσια διαμαντένια λαβή στον κόρφο του.
Για δύο ώρες μας υπέβαλλε σε μια σειρά από ασταμάτητες ερωτήσεις, κυρίως σχετικά με την Αμερική και επέδειξε ικανοποιητική γνώση γεωγραφίας και ιστορίας. Δεν είχε δραγουμάνο, και αυτή η δουλειά που δεν ήταν και εύκολη, έπεσε στους ώμους του καημένου του Νικολού, που έβαλε τα δυνατά του, σε μια κατάσταση όπου ερωτήσεις και απαντήσεις συχνά ξεπερνούσαν τη σφαίρα της δικής του κατανόησης και όπου έπρεπε να αντεπεξέλθει με τα φτωχά ιταλικά και ελληνικά του. Ο Βελής έλεγε πως ήθελε να στείλει ένα-δύο καράβια στην Αμερική, για να φέρει τα περίεργα προϊόντα μας και ενδιαφερόταν ιδιαίτερα για διάφορα είδη εμπορίου. Όταν του είπαμε ότι έπρεπε να συνεχίσουμε το ταξίδι μας στο Μπαμπά, μας πρότεινε να δούμε τα Τέμπη. Μιλούσε κάποια ελάχιστα ιταλικά, αλλά δεν μπορούσε να τα χρησιμοποιήσει στη συζήτηση. Έλεγε πως ο στρατός του πατέρα του και του αδελφού του, μαζί με τον δικό του έφθανε στις σαράντα χιλιάδες και επίσης ότι ο καθένας έπρεπε να πάει στον πόλεμο όταν τον διατάξουν. Έχει ωραία φυσιογνωμία, μοιάζει να είναι σαράντα χρονών, με μαύρη γενειάδα που την αφήνει μακριά και ξεπερνά τόσο τον αδελφό του, όσο και τον πατέρα του στην άνεση και την χάρη των τρόπων του. Έλεγε πως είχε τρεις γιους και δύο κόρες, με δύο γυναίκες και ότι ο νόμος τους επέτρεπε πέντε. Έλεγε πως το υδραγωγείο που έφτιαχνε, τελείως καινούριο θα κόστιζε εννέα εκατομμύρια πιάστρα[5] ή πεντακόσιες χιλιάδες ισπανικά δολάρια. Μας υποσχέθηκε άλογα και μια φρουρά για το ταξίδι μας, και έτσι φύγαμε από το σαράι. Επιστρέφοντας συναντήσαμε ένα πλήθος ανθρώπων όλων των εθνικοτήτων και χρωμάτων, που απαιτούσαν δώρα με την ευκαιρία που τα καταφέραμε να επισκεφθούμε την αυτού υψηλότητα. Τέτοιο πράγμα δεν είχαμε δει στα Ιωάννινα. Όταν οι άλλοι έφυγαν, ήλθε η μπάντα των μουσικών (Γερμανοί που προηγουμένως βρίσκονταν στην Μάλτα) και έπαιξαν προς τιμήν μας το “God save the King” και τελευταίος όλων ο Μαυριτανός έμπιστος της αυτού υψηλότητος, που σίγουρα αν είχε μάθει από οποιονδήποτε γι’ αυτές τις εκβιαστικές πιέσεις για δώρα, θα έκανε τους δράστες να το πληρώσουν ακριβά. Το βράδυ ο βεζίρης έστειλε την άμαξά του, έναν Ιταλό από την Πάδοβα που είχε αλλαξοπιστήσει, να μας προσφέρει μία άμαξα για την Κοιλάδα των Τεμπών την επομένη, πράγμα που δεχθήκαμε μετά χαράς.

18 Απριλίου 1819. Έτσι σήμερα το πρωί κινήσαμε με μια σκεπαστή άμαξα, που έσερναν έξι άλογα και τέσσερα σαμαρωμένα να ακολουθούν, για την εκδρομή μας στην Κοιλάδα των Τεμπών. Η άμαξά μας ήταν γερμανικής κατασκευής, συναρμολογημένη στο Βουκουρέστι, και ο βεζίρης έχει συνολικά δέκα τέτοιες, με πενήντα άλογα. [...] Επιστρέψαμε στον Μπαμπά και από εκεί στη Λάρισα. Στο δρόμο μας συναντήσαμε πολλούς αρχαίους τύμβους, όπου πάνω τους διακρίναμε, περιστασιακά, κάποιο μικρό σπιτάκι και κήπο.
Αν και κάπως κουρασμένος βγήκα να περπατήσω στη Λάρισα, αναζητώντας επιγραφές, και ήμουν τόσο τυχερός που βρήκα τρεις. Η πόλη έχει περάσει πολλά τον τελευταίο καιρό. Έπεσε θύμα, μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα, φωτιάς, πλημμύρας και πανούκλας. Πριν αφήσουμε τη Λάρισα πήγα να δω ένα περίεργο κατάλοιπο της αρχαιότητας, που ευχαρίστως θα το αγόραζα. Μια αρχαία ουράνια σφαίρα από μασίφ μάρμαρο, διαμέτρου δύο περίπου ποδών, με τον ζωδιακό κύκλο σε ανάγλυφο. Ένα τμήμα του έχει βάρβαρα κοπεί και έχει δημιουργηθεί μια τρύπα ώστε να εφαρμόζει σε μια υποδοχή. Βρίσκεται στην αυλή ενός εγκαταλειμμένου ετοιμόρροπου σπιτιού».
-----------------
[1]. Ο Dupré επισκέφθηκε τον Τύρναβο 16 ημέρες νωρίτερα από τον Everett, την 1η Απριλίου 1819.
[2]. Θεοδωρόπουλος Κώστας. Το μνημειώδες υδραγωγείο του Βελή πασά που έφερνε νερό στον Τύρναβο. Πρακτικά ημερίδας «Ψηφίδες ιστορίας περιοχής Τυρνάβου», 11. 09, 2017. Τύρναβος (2018) σελ. 81-101.
[3].Το μόνο γνωστό ψάρι με σχετικό όνομα είναι ο «έσοξ», κοινώς λούτσος ή τούρνα. Για την ονομασία Τύρναβος υπάρχουν και άλλες αναφορές.
[4]. Εκατό πόδια, δηλ. 30,5 περίπου μέτρα.
[5]. Νομισματική μονάδα, παρωχημένη σήμερα, με διαφορετική αξία, ανάλογα με τις εποχές.