Του Λάζαρου Αρσενίου, γραμματέα της Επιτροπής Λάρισας του ΕΑΜ

Τη νύχτα της Κυριακής 22 προς 23 Οκτωβρίου 1944 η Λάρισα ελευθερώθηκε από σκλαβιά 4 χρόνων. Για να γίνει όμως ομαλά η μετάβαση από τη μία στην άλλη κατάσταση, κατέβαλε προσπάθειες η Επιτροπή Λάρισας του ΕΑΜ. Μυστικά, συστήθηκε στην Κατοχή Δημοτικό Συμβούλιο με εκπροσώπους του ΕΑΜ και των Κομμάτων Φιλελευθέρων και Λαϊκού, με Δήμαρχο τον μηχανικό Θεόδωρο Σακελλάριο, και παρέμεινε εν αναμονή της Απελευθέρωσης για να αναλάβει καθήκοντα. Ο Χατζηγιάννης, του Αγροτικού Κόμματος, δεν δέχθηκε να μετάσχει στο Συμβούλιο. Με εκλογές στις εκκλησίες αναδείχθηκαν, επίσης στην Κατοχή, Συνοικιακά Συμβούλια, έτοιμα κι αυτά ανάληψης καθηκόντων.

Υπήρχε όμως το πρόβλημα της προστασίας κοινωφελών οργανισμών της πόλης από καταστροφές, των Γερμανών. Μαθαίνοντας η Επιτροπή του ΕΑΜ ότι φεύγοντας οι Γερμανοί έκαναν καταστροφές σε άλλες πόλεις, έκρινε ότι έπρεπε να προστατευθούν : Ο υδατόπυργος, το Εργαστάσιο Ηλεκτρισμού του ΟΥΗΛ, ο Μύλος του Φώτη Παπά και το Τηλεφωνικό Κέντρο.

Σε επιταγμένα σπίτια της πόλης έμειναν 140 περίπου μεσήλικες Αυστριακοί και Γερμανοί υπηρεσιών, ενώ στους στρατώνες έμεινε σημαντική δύναμη Γερμανικού Στρατού. Οι περισσότεροι από αυτούς που διέμειναν σε σπίτια διατηρούσαν τυπικές σχέσεις με τους οικείους. Οι Λαρισινοί, με σύσταση του ΕΑΜ, τους παρότρυναν να μείνουν, ώστε να βγουν έτσι έξω από τον πόλεμο, που μαίνονταν στα Βαλκάνια. Και να τους υποσχεθούν, ότι δεν θα τους πειράξει κανένας. Αυστριακοί και Γερμανοί ευχαρίστησαν τους Λαρισινούς για τη προσφορά τους, έφυγαν όμως με άλλους υποχωρούντες. Όλοι.

Στην πόλη απέμεινε μια ισχυρή γερμανική οπισθοφυλακή. Είχε φτάσει τα ξημερώματα της Κυριακής 22 Οκτωβρίου και είχε σταθμεύσει στους δρόμους Μανδηλαρά, Κύπρου, Παπαναστασίου και Βενιζέλου, με πυροβόλα, τάνκς κι άλλα οχήματα, καμουφλαρισμένα με κλαδιά ελιών. Η κυρία δύναμή της παρέμεινε στην Κεντρική και στην Πλατεία Ταχυδρομείου, ενώ οι άνδρες της δεν απομακρύνονταν από την φάλαγγα. Αυτοί ήταν οι τελευταίοι Γερμανοί, Και αυτοί θα έκαναν τις καταστροφές.

Την Κυριακή τάχθηκε στον Υδατόπυργο ο Λόχος Αγίου Αθανασίου του Εφεδρικού ΕΛΑΣ, με επικεφαλής τον γεωπόνο Αλέκο Αλεξανδρή και τον ηλεκτρολόγο Βασίλη Χατζηδήμο. Ο Εφ. ΕΛΑΣ Λάρισας διέθετε οπλοπολυβόλα, τυφέκια, χειροβομβίδες και πιστόλια. Τα είχε αποκτήσει κατά την φυγάδευση των 2.500 περίπου Ιταλών το 1943. Διέθετε δηλαδή αξιόλογη δύναμη πυρός. Αλλά διέθετε και πολεμική πείρα. Οι μαχητές του ήταν υπαξιωματικοί και στρατιώτες πολεμιστές στην Αλβανία. Συμπτωματικά πήγε εκεί και μικρή αναγνωριστική περίπολος της Θεσσαλικής Ταξιαρχίας Ιππικού και τάχθηκε και αυτή. Αργά το απόγευμα κινήθηκε μικρή ομάδα Γερμανών προς τον Υδατόπυργο. Μεταξύ αυτού και των τελευταίων σπιτιών της Φιλιππούπολης μεσολαβούσαν τότε χωράφια, σε απόσταση μεγαλύτερη των 500 μέτρων. Βγαίνοντας από τα τελευταία σπίτια της συνοικίας οι Γερμανοί ακολούθησαν τον χωραφόδρομο προς τον Υδατόπυργο. Κάποια στιγμή όμως αντιλήφθηκαν κινήσεις ενόπλων γύρω από αυτόν. Διαπίστωσαν ότι η μικρή ομάδα τους αδυνατούσε να συγκρουσθεί με πολύ περισσότερους ενόπλους και γύρισε στη βάση τους, άπρακτη. Ούτε ήταν δυνατό να αναλάβει επιχειρήσεις η οπισθοφυλακή δεδομένου ότι έπρεπε να αναχωρήσει.

Στο εργοστάσιο του ΟΥΗΛ είχε συγκεντρωθεί από ενωρίς το προσωπικό, οργανωμένο στο σύνολό του με γραμματέα τον μηχανικό Γιώργο Πλασταρά. Ειδοποιήθηκε και πήγε στο εργοστάσιο και ο διευθυντής του ΟΥΗΛ Αντώνης Φασούλας. Μικρή ομάδα Γερμανών πήγε στο εργοστάσιο με πρόθεση να καταστρέψει. Στους Γερμανούς μίλησε ο Φασούλας. Είχε σπουδάσει στην Γερμανία και ήξερε γερμανικά. Τί τους είπε, κανένας δεν θυμάται τώρα. Πάντως οι Γερμανοί αποχώρησαν χωρίς να προκαλέσουν την παραμικρή βλάβη. Άγνωστο αν οι Γερμανοί πείσθηκαν από τον Φασούλα ή αν υπολόγισαν τους πιο πολλούς τεχνικούς, που ήταν συγκεντρωμένοι μπροστά τους. Κάποιοι από αυτούς, μαζί και ο Πλασταράς, είχαν πιστόλια για να εκτελέσουν τους Γερμανούς αν τυχόν επιχειρήσουν να κάνουν καταστροφή. Άλλοι Γερμανοί είχαν προκαλέσει πριν ζημιές στα εργοστάσια ηλεκτρισμού Βόλου και Τρικάλων.

Η προστασία του Μύλου Φώτη Παπά ανατέθηκε στον Λόχο Εφ. ΕΛΑΣ Σουφλαρίων, με διοικητή τον τηλεγραφητή Τάκη Ανδρούλη, έφεδρο ανθυπολοχαγό πολεμιστή στην Αλβανία. Ο Μύλος αποτελούσε σημαντική βιομηχανία. Με επινοημένη τεχνολογία χρησιμοποιούσε και ατμό κατά την άλεση μαλακών σταριών της περιοχής, και παρήγαγε έτσι καλύτερα και αποδοτικότερα άλευρα. Και με αυτά εφοδίαζε τις βιομηχανίες μπισκότων και ζυμαρικών της Αθήνας. Μικρή ομάδα Γερμανών κατευθύνθηκε αργά το απόγευμα της Κυριακής προς τον μύλο. Βρήκε αμπαρωμένη την μεγάλη σιδερένια αυλόπορτά του, αντιλήφθηκε όμως κινήσεις ενόπλων στο βάθος της αυλής του και αδυνατώντας, η μικρή τους ομάδα να συγκρουσθεί με περισσότερους Έλληνες ενόπλους,, επέστρεψε στη βάση τους. Άπρακτη κι αυτή..

Το αστικό Τηλεφωνικό Κέντρο στεγαζόταν τότε σε μικρό ισόγειο οίκημα στην οδό Φιλελλήνων, εκεί όπου τώρα το μέγαρο του ΟΤΕ. Στα Τρίκαλα και στον Βόλο οι Γερμανοί κατάστρεψαν τα αντίστοιχα Κέντρα. Στη Λάρισα, στο εσωτερικό του Τηλεφωνικού Κέντρου, στα μηχανήματα, ήταν κρυμμένοι ο Γραμματέας της Επιτροπής του ΚΚΕ γεωπόνος Γιάννης Χατζηλάκος με άλλους δυο αγωνιστές με πιστόλια, να σκοτώσουν τους Γερμανούς που πήγαιναν να καταστρέψουν και να φύγουν από παράθυρο που έβγαινε στην Στοά Μπούρα. Τους Γερμανούς που πήραν αργά τη νύχτα στο Κέντρο, τους υποδέχθηκε στο Γραφείο του ο διευθυντής του Γιάννης Αλεξάκης, εγκάρδιος και πάντα γελαστός. Τους ρώτησε γερμανικά και γελαστός «Τι θέλετε;». Απάντησαν «Να καταστρέψουμε το Κέντρο». Ατάραχος και πάντα γελαστός ο Αλεξάκης είπε:

-Τι να καταστρέψετε; Το κέντρο δεν είναι ελληνικό. Ανήκει στην Σήμενς.

Πραγματικά τα αστικά τηλεφωνικά κέντρα της Ελλάδας και τα σχετικά δίκτυα τα είχε κατασκευάσει η Σήμενς, ενώ ανήκαν στην Εταιρεία ΑΕΤΕ, με κύριο μέτοχο την ίδια. Προετοιμασμένος ο Αλεξάκης δείχνει στους Γερμανούς έγγραφα γραμμένα στη γερμανική γλώσσα, που αποδείκνυαν την ιδιοκτησία της Σήμενς. Για τους Γερμανούς το όνομά της αποτελούσε εθνικό σύμβολο. Έμειναν έκπληκτοι. Ευχαρίστησαν τον Αλεξάκη γιατί τους προστάτευσε και δεν κατέστρεψαν Γερμανική ιδιοκτησία. Κι έφυγαν.

Οι Λαρισινοί κατάλαβαν ότι οι Γερμανοί θα φύγουν το βράδυ εκείνης της Κυριακής και έσπευσαν στα σπίτια τους, πριν λήξει η επιτρεπόμενη κυκλοφορία. Στην πόλη απλώθηκε σιγή. Στους δρόμους έμειναν μόνο οι Γερμανοί της οπισθοφυλακής. Από το απόγευμα άρχισαν να φεύγουν τα ιππήλατα οχήματα, κυρίως κάρα τύπου Ουγγαρίας και αργότερα τα μηχανοκίνητα. Το ΕΑΜ είχε εγκαταστήσει φυλάκιο στο σπίτι του Γιάννη Παλαμάρη, κάτω από τον μικρό λόφο που υπήρχε τότε στην ανατολική όχθη του Πηνειού (Οδός Κραννώνος 5 τώρα). Στο φυλάκιο εγκαταστάθηκε ο Τάκης Δαμασιώτης, Γραμματέας του Εργατικού ΕΑΜ Λάρισας, με ένα-δύο άλλους αγωνιστές και οι θυγατέρες του Παλαμάρη Ανέζα και Ηλέκτρα. Τοποθετημένοι πίσω από τα σκοτεινά παράθυρα του σπιτιού, παρακολουθούν το πέρασμα των Γερμανών από την γέφυρα του Αλκαζάρ. Απείχε λιγότερα από 100 μέτρα.

Άλλοι Γερμανοί ανατίναζαν στο Μεζούρλο και στο αεροδρόμιο πυρομαχικά. Ξαφνικά, στις 8 περίπου, αρχίζουν ανατινάξεις στον σιδηροδρομικό σταθμό, από την ειδική θωρακισμένη αμαξοστοιχία, την Τσουκ Καταστρόφ. Μόλις είχε φτάσει και άρχισε να καταστρέφει με ανατινάξεις εκατοντάδες κλειδιά, διακλαδώσεις, σημαφόρους, ράγιες και άλλες εγκαταστάσεις. Οι Γερμανοί ήξεραν ότι οι καταστροφές αυτές είναι περιττές, αφού οι ίδιοι είχαν ανατινάξει γέφυρες και τεχνικά έργα της γραμμής, και ότι ήταν αδύνατο να κυκλοφορήσει τρένο πριν από αρκετούς μήνες. Αλλά κατέστρεφαν. Η Οργάνωση του ΕΑΜ δεν διέθετε οπλισμό για να εξουδετερώσει την Τσουκ Καταστρόφ που έφερε πολυβόλα, όλμους και μικρά πυροβόλα.

Λίγο μετά τις 3 το πρωί της Δευτέρας 23ης Οκτωβρίου 1944 σταμάτησε το πέρασμα Γερμανών από την γέφυρα του Αλκαζάρ. Στην δυτική όμως έξοδό της στάθμευσαν δυο μοτοσυκλέττες. Κατέβηκαν οι επιβαίνοντες Γερμανοί και κάτι έκαναν. Ο Δαμασιώτης μου είπε κατόπιν:

-Καταλάβαμε ότι αυτοί είναι οι τελευταίοι Γερμανοί και ότι ετοίμαζαν την ανατίναξη της γέφυρας. Δεν είχαμε, όμως, ούτε πιστόλι να τους πυροβολήσουμε. Ανέθεσα σε σύνδεσμο να τρέξει να ειδοποιήσει ότι έφυγαν και οι τελευταίοι Γερμανοί. Δεν πρόλαβε να απομακρυνθεί ούτε 100 μέτρα και ο τόπος τραντάχθηκε. Ανατινάχθηκε η γέφυρα.

Ο σύνδεσμος έτρεξε στο σπίτι των αδελφών Θανάση (έμπορου) και Τάκη Δανιήλ (γεωπόνου) κοντά στα Σάλια, όπου ήταν συγκεντρωμένα στελέχη του ΕΑΜ. Αυτά έδωσαν από εκεί εντολή στους εφεδροελασίτες που περίμεναν στον Άγιο Αθανάσιο να χτυπήσουν χαρμόσυνα την καμπάνα. Με το άκουσμά της άρχισαν να χτυπούν και οι κάμπανες των άλλων εκκλησιών, από άλλους εφεδροελασίτες. Ταυτόχρονα, από εκεί δόθηκε η εντολή να λειτουργήσει το εργοστάσιο του ΟΥΗΛ . Και η Λάρισα ηλεκτροφωτίσθηκε. Οι Λαρισινοί πετάχθηκαν στους δρόμους. Αγκαλιάζονται και φιλιούνται με χαρά, ενώ άναψαν εκατοντάδες φωτιές σε δρόμους. Πολλοί πήγαν στην Κεντρική Πλατεία κραυγάζοντας και τραγουδώντας.

Πριν από τα Μεσάνυχτα, και ενώ οι Γερμανοί είναι ακόμα στη Λάρισα, εισήλθε στην πόλη η Εθνική Πολιτοφυλακή. Οδηγημένοι οι άνδρες της από Εφεδροελασίτες εγκαταστάθηκαν στα οικήματα της Χωροφυλακής, της οποίας οι άνδρες τους υποδέχονταν εγκάρδια. Ο διοικητής της Εθνικής Πολιτοφυλακής Λάρισας Σπύρος Νικόπουλος, αξιωματικός της Ελληνικής Χωροφυλακής και πρώην υποδιοικητής του Τμήματος Ασφάλειας Λάρισας, έβγαλε αμέσως περίπολα, τα οποία με τμήματα του Εφεδρικού ΕΛΑΣ ανέλαβαν την τήρηση της τάξης στην πόλη, ενώ έβγαλε άλλα περίπολα στους εμπορικούς δρόμους, για προστασία των καταστημάτων από λεηλασία.

Πρωί στις 9 εισήλθε στην πόλη το Επαρχιακό (Νομαρχιακό) Συμβούλιο, με Έπαρχο (Νομάρχη) τον γεωπόνο Γιάννη Χαρτοδιπλωμένο, υποδιευθυντή της Διεύθυνσης Γεωργίας, κι εγκαταστάθηκε στη Νομαρχία, στην οδό Παπανασασίου. Λίγο νωρίτερα εγκαταστάθηκε στην Δημαρχία (Οδός Παλαιολόγου) ο δήμαρχος Θεόδωρος Σακελλάριος, με δημοτικούς συμβούλους. Το πρωί λοιπόν της 23ης Οκτωβρίου η Λάρισα είναι πλέον ελεύθερη, με νέες Ελληνικές Αρχές. Τις λαϊκές Αρχές του ΕΑΜ.

Στις 10 περίπου το πρωί εισήλθε στην πόλη και η θρυλική Ταξιαρχία Ιππικού Θεσσαλίας, μοναδική στην Εθνική Αντίσταση. Προηγείται η Διοίκηση με τον Συνταγματάρχη Δημήτριο Κασσάνδρα, Καπετάνιο τον Μίμη Τάσο-Μπουκουβάλα και Επιτελάρχη τον Ταγματάρχη Κώστα Καραστάθη. Οι Ιππείς παρελαύνουν από τους δρόμους Βόλου, Κύπρου και Παπαναστασίου και πάνε στους Στρατώνες. Οι συγκεντρωμένοι αυθόρμητα Λαρισινοί στα πεζοδρόμια, βλέπουν πρώτη φορά αντάρτες και μάλιστα ιππείς, να παρελαύνουν με λεβεντιά και χάρη, συναρπάζονται και ξεσπούν σε χειροκροτήματα, ζητωκραυγές και επευφημίες, σε όλη τη διαδρομή.

Την αυθόρμητη συγκέντρωση των κατοίκων στην Κεντρική Πλατεία, χαιρέτησαν από το μπαλκόνι της Εθνικής Τράπεζας ο Κώστας Καραγιώργης, ηγέτης της Θεσσαλικής Αντίστασης, ο Γιώργος Παπαϊωάννου, γραμματέας της Πανθεσσαλικής Επιτροπής του ΕΑΜ, ο Νίκος Σοφός,, γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ, ο Νίκος Μανδηλάς του ΚΚΕ, ο Κασσάνδρας, o Μπουκουβάλας, ο δήμαρχος Θεόδωρος Σακελλάριος κ.ά, Την επομένη έγινε η καθιερωμένη παρέλαση μονάδων του ΕΛΑΣ από το Φρούριο προς τον Άγιο Νικόλαο, ενώπιον των επισήμων, που ίστανται στην είσοδο της Εθνικής Τράπεζας. Η μπάντα της 1ης Μεραρχίας, με διευθυντή τον συνθέτη Αλέκο Ξένο. Μπροστά από τους Λαρισινούς περνάνε Έλληνες αντάρτες με το συγκλονιστικό τραγούδι τους

Εμπρός ΕΛΑΣ για την Ελλάδα…

Το συγκεντρωμένο στην πλατεία πλήθος βλέπει έκπληκτο να παρελαύνουν όχι κατσαπλιάδες, αλλά στρατιώτες οργανωμένοι σε κανονικές μονάδες. Και όχι ντυμένοι όπως-όπως, αλλά σε χακί. Το έφτιαχνε κάτω από τη μύτη των Γερμανών στον Βόλο η υφαντουργία Παπαγεωργίου, με μαλλιά της Επιμελητείας του ΕΛΑΣ, που τα αγόραζε από κτηνοτρόφους. Κάποια στιγμή το πλήθος μένει άφωνο. Παρελαύνουν ένοπλες οι μαχήτριες της Ομάδας της 1ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, με επικεφαλής Καπετάνισσα (ξέχασα το όνομά της). Και ξέσπασε σε ζητωκραυγές και χειροκροτήματα. Ακολούθησαν τα πυροβόλα, μέχρι και τα μηχανοκίνητα που είχε συγκροτήσει ο ΕΛΑΣ με λάφυρα σε μάχες με Γερμανούς

Με τα ξημερώματα εισήλθε στη Λάρισα και πέρασε από την Πλατεία το μικρό Αγγλικό Μηχανοκίνητο Απόσπασμα με διοικητή τον Τζέλικο (υπουργό κατόπιν), που ακολουθούσε τη Γερμανική οπισθοφυλακή από απόσταση. Στάθηκε λίγο και ρώτησε για την κατεύθυνση εξόδου από την πόλη. Έτυχε να είμαι εκεί, και την έδειξα. Είχε όμως ο Τζέλικο και σχετικό χάρτη της Λάρισας.

Το βράδυ οι Λαρισινοί, άντρες και γυναίκες, μαζί με όσους επέστρεψαν στην πόλη από τα χωριά, όπου είχαν καταφύγει για ν’ αποφύγουν σύλληψη και θάνατο, κατέκλυσαν ταβέρνες και εστιατόρια, γιορτάζοντας την Ελευθερία με κρασί και τραγουδώντας

Στα σπίτια μας πάμε μαζί, όλοι μαζί

Αφού δεν έχουμε πλέον Κατακτητή.

Από το βιβλίο «Η Θεσσαλία στην Αντίσταση»