Ο ψυχίατρος-διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών Χρίστος Λιάπης εξηγεί πώς τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας συνδέονται με το αυξημένο ανέβασμα (ποστάρισμα) φωτογραφιών και «τσεκαρισμάτων» τοποθεσίας (check-in), σε μια προσπάθεια αναζήτησης προσοχής και θαυμασμού προς αύξηση της αυτοεκτίμησης. Σημαντικά στοιχεία που έχουν να κάνουν με τη συμπεριφορά των Netizens (δικτυϊτές» - πολίτες του διαδικτύου) όπως ονομάζονται πια οι χρήστες του διαδικτύου, προκύπτουν από έρευνες και μελέτες που κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου, καθώς οι αγχώδεις και καταθλιπτικές εκδηλώσεις είναι πια πραγματικότητα. Για τις νέες έρευνες και τα συμπεράσματά τους από την χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης αλλά και για το τι κρύβεται πίσω από τα ανεξέλεγκτα ποσταρίσματα μιλά σε συνέντευξή του στην «Ε» ο γνωστός ψυχίατρος τονίζοντας πως «Το ψηφιακό σύμπαν που, τα τελευταία χρόνια, εισβάλλει όλο και πιο ανεξέλεγκτα στην καθημερινότητά μας, θα πρέπει να συμπληρώνει αντί να υπερκαλύπτει, την αληθινή ζωή»…

Συνέντευξη: Νατάσα Πολυγένη

* Ποια ανάγκη ωθεί τους περισσότερους χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης να μοιράζονται με τους εικονικούς φίλους κάθε σημαντική στιγμή της ζωής τους;

- Το ψηφιακό σύμπαν που, τα τελευταία χρόνια, εισβάλλει όλο και πιο ανεξέλεγκτα στην καθημερινότητά μας, θα πρέπει να συμπληρώνει αντί να υπερκαλύπτει, την αληθινή ζωή. Με το 50%, όμως, του παγκόσμιου πληθυσμού να είναι συνδεδεμένο στο διαδίκτυο και με το Facebook να αριθμεί 2,1 δισεκατομμύρια μέλη και 1,7 δισεκατομμύρια καθημερινούς χρήστες, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον η ανάλυση της σχέσης συγκεκριμένων γνωρισμάτων της προσωπικότητας των χρηστών, με ορισμένα χαρακτηριστικά όχι μόνο του Facebook, αλλά και των υπόλοιπων μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Netizens («δικτυϊτές» - πολίτες του διαδικτύου), αντί του citizens (πολίτες), είναι μάλιστα, ο καινούριος όρος που προτάθηκε για την περιγραφή των πολιτών της νέας εποχής. Συγκεκριμένα, διαστάσεις της προσωπικότητας όπως η εξωστρέφεια, η δεκτικότητα και η ανοικτή στάση στις νέες εμπειρίες έχουν βρεθεί να σχετίζονται θετικά με τη χρήση των social media, με τον χρόνο που το άτομο ξοδεύει σε αυτά και με τον αριθμό των διαδικτυακών του φίλων. Αντίθετα η ικανότητα να είναι κάποιος κοινωνικά ευχάριστος και η ευσυνειδησία φαίνεται να σχετίζονται αρνητικά με τη χρήση των Ιστοτόπων Κοινωνικής Δικτύωσης.

* Πολύ μεγάλη μερίδα των χρηστών αναρτά φωτογραφίες που τραβά μόνη, οι γνωστές selfies, τι κρύβεται πίσω από αυτή τη συνεχή αυτοπροβολή;

- Τα εύλογα ερωτηματικά ως προς το κατά πόσον η διογκούμενη τάση λήψεως αυτοφωτογραφιών -των καλούμενων selfies- και εν συνεχεία προβολής τους στο Facebook ή το Instagram, αποτελεί ενδεικτικό σημείο ναρκισσιστικής διαταραχής της προσωπικότητας, έχουν προκαλέσει το ενδιαφέρον της επιστημονικής κοινότητας -που διαπραγματεύεται το θέμα με σχετικά άρθρα- όσο και την ανησυχία πολλών γονιών οι οποίοι βλέπουν καθημερινά τα παιδιά τους να «υπέρ-ποστάρουν» τις αυτοφωτογραφίσεις τους στο διαδίκτυο, συχνά σε βάρος των δραστηριοτήτων και των υποχρεώσεων της πραγματικής τους ζωής. Πιο συγκεκριμένα, τα ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας εμφανίζονται στη διεθνή βιβλιογραφία να συνδέονται με αυξημένο ανέβασμα (ποστάρισμα) φωτογραφιών και «τσεκαρισμάτων» τοποθεσίας (check-in), ενώ, διαπολιτισμικώς, οι εμφανίζοντες ναρκισσιστικά χαρακτηριστικά χρήστες του Facebook παρουσιάζουν και αυξημένη κοινωνική αλληλεπίδραση και αυτοπαρουσίαση μέσω αυτού, σε σχέση με τους μη εμφανίζοντες ναρκισσιστικά γνωρίσματα χρήστες του Facebook. Μεθοδολογικά χρήσιμος είναι επίσης ο διαχωρισμός των αυτοφωτογραφίσεων σε ατομικές selfies, σε selfies οι οποίες λαμβάνονται μαζί με κάποιον ερωτικό σύντροφο και σε ομαδικές selfies, με τις δύο τελευταίες κατηγορίες να αποτελούν περισσότερο τρόπους σύνδεσης με τους άλλους, παρά ενδείξεις ναρκισσισμού. Οι «νάρκισσοι» αναζητούν την προσοχή και τον θαυμασμό, προς αύξηση της αυτοεκτίμησής τους. Για τον σκοπό αυτόν επενδύουν πολύ από τον χρόνο τους σε συχνή διαδικτυακή αυτοπαρουσίαση και κοινωνική αλληλεπίδραση. Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να πούμε πως υπάρχει υπεραντιπροσώπευση του ναρκισσισμού στα κοινωνικά δίκτυα τα οποία χαρακτηρίζονται παράλληλα -κυρίως το Instagram και το Facebook- από την επικυριαρχία της «Φωτογραφίας» και της «Φωτογραφίας του Προφίλ» (Profile Picture), μιας κατεξοχήν φωτογραφίας εαυτού, η οποία αποτελεί ναρκισσιστική προμετωπίδα αυτο-αντανάκλασης στην ψηφιακή λίμνη της σύγχρονης μυθολογίας των ηλεκτρονικών μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Το δε Instagram χαρακτηρίζεται από την παντοκρατορία των φωτογραφιών και δη των αυτο-φωτογραφιών.

Θα πρέπει, όμως, να τονίσουμε πως όποιος ποστάρει συχνά selfies δεν είναι κατ´ ανάγκη νάρκισσος. Ο ψηφιακός ιστοχώρος κοινωνικής δικτύωσης αποτελεί, με ή χωρίς τις selfies, μια πρώτης τάξεως δυνατότητα αυτορύθμισης των νάρκισσων, καθώς προσφέρεται για να αναπτυχθούν αβαθείς "φιλίες" και ερωτικές σχέσεις, αποτελώντας, ταυτόχρονα, ένα ελεγχόμενο περιβάλλον αυτοπροβολής.

* Οι έρευνες δείχνουν ότι η έντονη και μακροχρόνια χρήση του Facebook σχετίζεται με χαμηλή ικανοποίηση από τη ζωή. Παρ’ όλα αυτά οι χρήστες ποστάρουν συνήθως φωτογραφικά στιγμιότυπα μιας ευτυχισμένης ζωής οικογενειακής ή επαγγελματικής.

- Πράγματι έτσι είναι. Από την άλλη μεριά, οι μη χρήστες του Facebook εμφανίζονται με συγκριτικώς αυξημένα καταθλιπτικά συμπτώματα. Αλλά και σε ό,τι αφορά στους χρήστες των Ιστοτόπων Κοινωνικής Δικτύωσης, ο χρόνος που ξοδεύουν συνδεδεμένοι σε αυτά σχετίζεται με συμπτώματα κατάθλιψης. Σε μία άλλη έρευνα, η συχνή και διαρκής αλληλεπίδραση στο Facebook συσχετίσθηκε με μεγαλύτερη δυσφορία και αρνητική εκτίμηση εαυτού που αυξάνουν τα καταθλιπτικά συμπτώματα. Έρευνες που διεξήχθησαν στη Γερμανία, στην Πολωνία και την Κίνα συσχετίζουν την υψηλή αυτοεκτίμηση των χρηστών με τον μεγαλύτερο αριθμό διαδικτυακών φίλων, με τον συχνότερο σχολιασμό των τελευταίων καταστασιακών ενημερώσεων (status updates) και με την αυξημένη συμμετοχή σε ομάδες συζήτησης. Ανάλογη έρευνα που έλαβε χώρα στις Η.Π.Α. συμπέρανε πως όσο μεγαλύτερη είναι η αυτοεκτίμηση κάποιου, τόσο λιγότερος είναι ο χρόνος που περνά συνδεδεμένος στο Facebook. Την ίδια στιγμή, η χρήση των Ιστοτόπων Κοινωνικής Δικτύωσης αποκτά αυξημένη σημασία για τους ντροπαλούς χρήστες με μειωμένη αυτοεκτίμηση, καθώς το Facebook εμφανίζεται να βοηθά στην αύξησή της. Όσοι «ποστάρουν» συχνές αναρτήσεις σχετιζόμενες με τον ερωτικό τους σύντροφο τείνουν να εμφανίζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, ενώ όσοι ποστάρουν σχετικά με τα παιδιά τους εμφανίζουν υψηλούς δείκτες ευσυνειδησίας. Συγκρίνοντας, τώρα, διαδικτυακές συμπεριφορές και χαρακτηριστικά προσωπικότητας σε Facebook, Twitter και Instagram, παρατηρείται ότι η συμμετοχή στο Twitter φαίνεται να σχετίζεται με ναρκισσιστικά γνωρίσματα της προσωπικότητας, καθώς και με αγχώδεις και καταθλιπτικές εκδηλώσεις. Οι χρήστες του Twitter εμφανίζονται με χαμηλότερη αυτοεκτίμηση, σε σχέση με τους χρήστες του Facebook. Αυτό εξηγείται αφ’ ενός γιατί το “Tweeting” λειτουργεί περισσότερο ως μία αυτό-παρουσίαση σε ένα μεγάλο κοινό, παρά ως αμοιβαία επικοινωνία και αφ’ ετέρου γιατί λειτουργεί συχνά και ως φόρουμ συζήτησης ψυχιατρικών προβλημάτων, προσελκύοντας άτομα που υποφέρουν από ψυχικές νόσους.

* Συχνό είναι και το φαινόμενο των τοξικών ποσταρισμάτων. Γενικευμένες απειλές, υποτιμητικά και προσβλητικά σχόλια είτε στοχευμένα είτε αόριστα. Θα μπορούσε να πει κανείς ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι ένας τοίχος όπου ο καθένας μπορεί να «μουτζουρώσει χωρίς να λερωθεί πραγματικά». Ποια είναι τα χαρακτηριστικά αυτών των ανθρώπων;

- Παρά την επιφαινόμενη απόσταση ασφαλείας που προσφέρει το ψηφιακό περιβάλλον των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, εκκολάπτοντας τέτοιες συμπεριφορές, κανείς δεν μπορεί να μουτζουρώσει, αν δεν είναι ο ίδιος ή η ίδια λερωμένος μέσα του. Το γράψιμο απειλών ή υποτιμητικών και προσβλητικών σχολίων, ως απάντηση σε αναρτήσεις άλλων, μπορεί να υποκρύπτει ψυχοπαθητικά χαρακτηριστικά, όπως και το συχνό ανέβασμα «ποσταρισμάτων» που σχετίζονται με βασικές ανάγκες, προσωπική ικανοποίηση, θέματα εξουσίας και πολιτικής. Τέλος, το ίδιο το ψηφιακό υπόστρωμα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι που βοηθά στο να αναπτυχθούν τα σχήματα εξιδανίκευσης-υποτίμησης τα οποία χαρακτηρίζουν συγκεκριμένες διαταραχές προσωπικότητας.