Λαρισαία καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών του Πανεπιστήμιου Ιωαννίνων Βασιλική Κατή. Το Εργαστήριο Διατήρησης της Βιοποικιλότητας (BCL) που είναι επικεφαλής παρείχε όλα τα επιστημονικά δεδομένα για το κυβερνητικό πρόγραμμα «Απάτητα Βουνά», την ανακοίνωση του οποίου έκανε ο ίδιος ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης στην ομιλία του στη Γλασκώβη, κατά τη Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή.
Στη συνέντευξή της σήμερα η κ. Κατή μιλάει για τον «πόλεμο» που έχουν κηρύξει οι επιστήμονες στους δρόμους, το πώς ξεκίνησε η πρωτοβουλία «Απάτητα Βουνά», την Ελλάδα που πρωτοπορεί αφού είναι η μόνη χώρα στην Ευρώπη που θεσπίζει κάτι ανάλογο, αλλά και την πολιτική βούληση για την επέκταση των «Απάτητων Βουνών» ανά την Ελλάδα.
Η Λαρισαία αναφερόμενη στον κατακερματισμό του πλανήτη από τους δρόμους θα σημειώσει χαρακτηριστικά ότι «η διεθνής μας ομάδα δημοσίευσε τον παγκόσμιο χάρτη των περιοχών άνευ δρόμων στο περιοδικό Science, και απέδειξε για πρώτη φορά το μεγάλο πρόβλημα του κατακερματισμού του πλανήτη από τους δρόμους σε 600.000 τουλάχιστον κομμάτια»!
*Γιατί επιστήμονες όπως εσείς έχουν «κηρύξει τον πόλεμο» στους δρόμους;
-Οι δρόμοι διευκολύνουν την επικοινωνία των ανθρώπων, τη διακίνηση των αγαθών και είναι συνώνυμοι της «ανάπτυξης» στη συνείδηση του μέσου πολίτη. Νέα δεδομένα ήρθαν όμως στο φως της δημοσιότητας πριν δύο χρόνια για την κρίσιμη κατάσταση της φύσης στον πλανήτη και στην Ευρώπη από τη Διακυβερνητική Πλατφόρμα για τη Βιοποικιλότητα και τις Οικοσυστημικές Υπηρεσίες (IPBES) και από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Περιβάλλοντος (EEA) αντίστοιχα. Οι δύο εκθέσεις καταλήγουν στο ίδιο συμπέρασμα: Ζούμε σε μια εποχή όχι μόνο κλιματικής κρίσης, αλλά και κρίσης βιοποικιλότητας. Δεν είναι η κλιματική αλλαγή, όπως πολλοί πιστεύουν, αλλά η αλλαγή της χρήσης γης η χειρότερη απειλή για τα είδη, τα οικοσυστήματα και τη λειτουργία τους παγκοσμίως, όπως για παράδειγμα η μετατροπή ενός δάσους σε βοσκότοπο, ή η μετατροπή ενός λιβαδιού σε τσιμέντο μέσω μιας επένδυσης ή μιας νέας κατοικίας. Οι δρόμοι θεωρούνται η επιτομή της καταστροφικής παρέμβασης του ανθρώπου στον Πλανήτη, μεταφέροντας το «οικολογικό αποτύπωμά» μας βαθιά στη φύση, σε πρώην ανέγγιχτες φυσικές περιοχές τεράστιας οικολογικής αξίας. Όταν ο δρόμος διεισδύσει στη φύση, μαζί του έρχεται η «μεταδοτική ανάπτυξη» και δεν υπάρχει γυρισμός. Τα είδη χάνουν τα ενδιαιτήματά τους και οι οικοσυστημικές υπηρεσίες φθίνουν. Πολλές τέτοιες υπηρεσίες μας παρέχει η φύση δωρεάν, όπως η προστασία από τις φυσικές καταστροφές, η απομάκρυνση του διοξειδίου του άνθρακα από την ατμόσφαιρα, η επικονίαση, ή η παροχή νερού. Καταλαβαίνετε πόσο ευάλωτοι είμαστε αν χάσουμε τη φύση και όλα αυτά που θεωρούμε δεδομένα, αλλά δεν είναι. Γι’ αυτό και υπάρχει παγκόσμια τάση για τη μείωση των δρόμων, και τη διαφύλαξη των τελευταίων φυσικών αδιατάρακτων περιοχών στον πλανήτη, οι οποίες είναι γνωστές ως «wilderness». Δεν αναφέρομαι φυσικά στους δρόμους που συνδέουν οικισμούς. Μάλλον θα πρέπει να χρηματοδοτούμε τη βελτίωση της ποιότητας και ασφάλειας των υφιστάμενων δρόμων, παρά τη διάνοιξη νέων στη φύση χωρίς λόγο.
*Πώς ξεκίνησε η πρωτοβουλία αυτή;
- Είχα βιωματική εμπειρία από την έρευνά μου στα βουνά της Ελλάδας για το τι κακό μπορεί να κάνει ένας νέος δρόμος στη φύση. To ίδιο και άλλοι επιστήμονες ανά τον κόσμο. Η πρωτοβουλία ξεκίνησε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή Περιβαλλοντικής πολιτικής «PC-Policy Committee» της εταιρείας «SCB-Society for Conservation Biology», μιας παγκόσμιας επιστημονικής εταιρείας, όπου είμαι μέλος. To 2007 λοιπόν ξεκινήσαμε την πρωτοβουλία «roadless initiative» με πολλές επιστημονικές και πολιτικές δράσεις.
Ο τότε Έλληνας ευρωβουλευτής Κρίτωνας Αρσένης αγκάλιασε την ιδέα των περιοχών χωρίς δρόμους και την προώθησε σε παγκόσμιο επίπεδο, με αποκορύφωμα τη συνδιάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη στο Ρίο το 2012. Το 2016 ήταν επίσης σταθμός: η διεθνής μας ομάδα δημοσίευσε τον παγκόσμιο χάρτη των περιοχών άνευ δρόμων στο περιοδικό Science και απέδειξε τη σημασία τους παγκοσμίως. Αποδείξαμε για πρώτη φορά το μεγάλο πρόβλημα του κατακερματισμού του πλανήτη από τους δρόμους σε 600.000 τουλάχιστον κομμάτια.
Οι δρόμοι αναμένεται να αυξηθούν κατά 60% έως το 2050 και το μήκος τους θα μπορεί να διατρέξει την περίμετρο της γης 600 φορές! Προτείναμε μια ξεκάθαρη παγκόσμια πολιτική διατήρησης των Περιοχών Άνευ Δρόμων (ΠΑΔ). Και η επιστημονική τεκμηρίωση για αυτό είναι ισχυρή – πολλές εργασίες έχουν δημοσιευτεί έκτοτε για αυτό. Η τελευταία δική μας εργασία για παράδειγμα, απέδειξε ότι στην Τύμφη πάνω από το Ζαγόρι, όπου πάει δρόμος φεύγουν τα αγριόγιδα, καθώς δίνεται πρόσβαση στη λαθροθηρία. Οι ΗΠΑ θεσμοθέτησαν την πρώτη ΠΑΔ ως wilderness το 1924, ενώ εδώ και 20 χρόνια έχουν ειδική νομοθεσία που απαγορεύει τη διάνοιξη δρόμων στο ένα τρίτο περίπου των δημόσιων δασικών εκτάσεων. Στην Ευρώπη όχι ακόμη. Ίσως η Ελλάδα που έκανε την αρχή να αποτελέσει παράδειγμα και για την υπόλοιπη Ευρώπη.
*Πώς ξεκίνησε η έρευνά σας στην Ελλάδα στην οποία στηρίχθηκε η νομοθεσία των «Απάτητων Βουνών»;
-Το 2019 ξεκινήσαμε μαζί με τη Μη Κυβερνητική Οργάνωση «Πίνδος Περιβαλλοντική» το έργο «ROADLESS: Περιοχές Άνευ Δρόμων και Βιώσιμη Ανάπτυξη στην Ελλάδα», με χρηματοδότηση από το Πράσινο Ταμείο.
Οκταμελής ερευνητική ομάδα δούλεψε εντατικά και με πολύ συγκεκριμένη χαρτογραφική μεθοδολογία για να εντοπίσει τις ΠΑΔ της χώρας, δηλαδή όσες περιοχές έκτασης άνω του 1 τ.χλμ. απέχουν πάνω από ένα χλμ. από τον πλησιέστερο δρόμο. Το ROADLESS θα εντόπιζε με αξιοπιστία τις ΠΑΔ που έχουν έκταση άνω των 50 τ.χλμ. και όντως κατέληξε σε έξι τέτοιες μεγάλες περιοχές.
Τον Νοέμβριο του 2020 απέστειλα επιστολή στην πολιτική ηγεσία του ΥΠΕΝ με μια σειρά από τεκμηριωμένες προτάσεις για την εφαρμογή εθνικής πολιτικής μείωσης του κατακερματισμού των φυσικών οικοσυστημάτων της Ελλάδας από το οδικό δίκτυο και από τις τεχνητές επιφάνειες. Η πρώτη πρόταση ήταν η άμεση θεσμική θωράκιση των έξι μεγάλων ΠΑΔ. Όταν ανέλαβε υφυπουργός ο κ. Γ. Αμυράς, αντιλήφθηκε αμέσως τη σπουδαιότητα του θέματος και χρησιμοποίησε τα αποτελέσματά μας για να υπογράψει έξι υπουργικές αποφάσεις, με την υποστήριξη του υπουργού κ. Κ. Σκρέκα.
Δεν έγινε ΠΑΔ ο Όλυμπος, επειδή είχε ήδη Προεδρικό Διάταγμα, αλλά μια άλλη μικρότερη περιοχή στη Θεσσαλία, το όρος Χατζή. Είναι το κυβερνητικό πρόγραμμα «Απάτητα Βουνά» που απαγορεύει τη διάνοιξη δρόμων και τη δημιουργία τεχνητών επιφανειών σε αυτά τα εμβληματικά βουνά.
*Προς το παρόν το σχέδιο περιλαμβάνει 6 «απάτητα βουνά», θα μεγαλώσει η λίστα; Θα συμπεριληφθούν κι άλλες περιοχές;
-Έξι βουνά της Ελλάδας είναι σήμερα στα «Απάτητα Βουνά» και χαίρουν αυξημένου καθεστώτος προστασίας: Λευκά όρη της Κρήτης, Τύμφη και Σμόλικας στην Ήπειρο, Ταΰγετος στην Πελοπόννησο, Σάος στη Σαμοθράκη και όρος Χατζή στη Θεσσαλία. Προστατεύονται συνολικά 974 τ.χλμ., δηλαδή το 0,74% της χερσαίας έκτασης της Ελλάδας. Νομίζω πως υπήρχε εξαρχής η πολιτική σκέψη για επέκταση του προγράμματος και σε άλλες περιοχές της Ελλάδας, γιατί την περίοδο που το ΥΠΕΝ συνέτασσε τη νομοθεσία για τις ΠΑΔ ζήτησε την πλήρη εικόνα για τις ΠΑΔ της Ελλάδας. Το 2021 αναλάβαμε από το Πράσινο Ταμείο το έργο «NATLAND: Αδιατάρακτες Φυσικές Περιοχές στην Ελλάδα». Την άνοιξη θα παραδώσουμε τον τελικό εθνικό χάρτη των ΠΑΔ της Ελλάδας και των νησιών χωρίς δρόμους.
Η διαδικασία είναι δυναμική. Μόλις πριν λίγες ημέρες, τον Ιανουάριο του 2022 διαθέσαμε στο Υπουργείο μια βάση δεδομένων 48 επιπλέον ΠΑΔ άνω των 10 τ.χλμ. με τις 40 από αυτές να εμπίπτουν στο δίκτυο Natura 2000.
Τώρα χαρτογραφούμε τις μικρότερες περιοχές. Από την επικοινωνία μου με τον κ. Γ. Αμυρά και την πρόσφατη συνάντησή μου με τον Πρωθυπουργό στο Μέγαρο Μαξίμου αντιλήφθηκα πως υπάρχει πολιτική βούληση για επέκταση των «Απάτητων Βουνών». Είμαι ιδιαίτερα χαρούμενη για αυτό. Είναι τώρα στα χέρια της Πολιτείας να ορίσει προτεραιότητες, να αποφασίσει πόσα και ποια, και να το επιτύχει θεσμικά στην πράξη, αν και υπάρχουν ισχυρές αντίρροπες δυνάμεις. Άλλωστε πριν λίγες μέρες (28/1/2022) εκδόθηκε από την Κομισιόν ο οδηγός για το πώς τα κράτη μέλη θα πρέπει να ορίσουν «ζώνες αυστηρής προστασίας» στο ένα τρίτο των προστατευόμενων περιοχών τους, δηλαδή στο 10% της έκτασης της Ελλάδας. Είναι εθνική μας υποχρέωση. Και ο οδηγός μιλάει για αυστηρή προστασία άγριων φυσικών περιοχών (wilderness) και επαναφορά τους ακόμη (rewilding). Από τις λίγες φορές που η Ελληνική νομοθεσία ήταν μπροστά από τις εξελίξεις…
*Πώς θα διασφαλιστεί ότι τα «απάτητα βουνά» θα είναι όντως απάτητα; Φαντάζομαι ότι είναι αδύνατον να αστυνομευθούν τόσο ευρείες εκτάσεις…
-Καταρχάς «απάτητα» είναι μόνο από ρόδα και τσιμέντο και ελεύθερα προσβάσιμα από όλους μας. Οι περισσότερες ΠΑΔ είναι εντός του δικτύου Natura 2000 και ισχύουν τα περί επόπτευσης εκεί. Το μεγάλο πλεονέκτημα των ΠΑΔ είναι ότι αυτοπροστατεύονται. Δεν υπάρχει ουσιαστική ανάγκη φύλαξης. Η μεγαλύτερη απειλή που είναι η δημιουργία τεχνητών επιφανειών απαγορεύεται, δηλαδή αυτά τα έργα απλά δεν θα αδειοδοτούνται. Η δεύτερη μεγαλύτερη απειλή που είναι η υπερεκμετάλλευση των πόρων, νόμιμη και παράνομη, όπως η υπερξύλευση, η θήρα και η λαθροθηρία, ή η παράνομη συλλογή απειλούμενων ειδών, όπως οι πεταλούδες, θα μειωθούν κατακόρυφα, καθώς δεν υπάρχει εκ των πραγμάτων πρόσβαση με αυτοκίνητο. Διατηρούνται οι παράδεισοι της Ελλάδας, ως καταφύγια βιοποικιλότητας και τοπία απαράμιλλης ομορφιάς. Είναι ο πιο φτηνός και αποτελεσματικός τρόπος διατήρησης του φυσικού μας πλούτου. Ο έλεγχος και η φύλαξη μπορεί να γίνονται στις απολήξεις των μονοπατιών.
*Πώς μπορεί να βρει κανείς περισσότερες πληροφορίες για αυτά;
Ως Ελληνικό δημόσιο Πανεπιστήμιο διαχέουμε ελεύθερα την παραγόμενη γνώση στην κοινωνία. Όλη η πληροφορία είναι ανοιχτά διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του Εργαστηρίου μας https://bc.lab.uoi.gr/el/research/projects/roadless/