* Του Μάξιμου Χαρακόπουλου
«Να δεις που δίπλα μου θα καθίσουν Έλληνες» μονολογεί με δυσθυμία ο μεσήλικας Τούρκος, που ήδη έχει καταλάβει τη θέση του στο αεροπλάνο της επιστροφής μας από την Καισάρεια προς την Πόλη. «Πλέον δεν είμαστε φίλοι;» τον ρωτώ στα τούρκικα αιφνιδιάζοντάς τον. Τα χάνει προς στιγμή και προσπαθεί να δικαιολογηθεί.
Επιστρέφουμε από το ετήσιο προσκύνημα του Οικουμενικού Πατριάρχη στην αγιοτόκο Καππαδοκία με τις υπόσκαφες εκκλησίες και τα μοναστήρια, όπου κανείς πρέπει να «αργοπορήσει», όπως γράφει ο Γιώργος Σεφέρης, για να μπορέσει να θαυμάσει τα έργα των χειρών του Δημιουργού αλλά και των Ρωμιών κατοίκων της περιοχής που μετά από χιλιετίες αναγκάστηκαν να ξεριζωθούν από τη γη της Ανατολής με την Ανταλλαγή του 1924. Φέτος συμπληρώνονται 90 χρόνια από τότε που η Καππαδοκία ορφάνεψε από Ρωμιούς και 14 χρόνοι από την πρώτη λειτουργία του Οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου, υπό τις βλασφημίες των γκρίζων λύκων. Από εκείνη την πρώτη λειτουργία άλλαξαν πολλά. Λίγο η προσδοκία του θρησκευτικού τουρισμού, λίγο η προσπάθεια της Τουρκίας να επιβεβαιώσει έμπρακτα την ανεκτικότητά της στην ανεξιθρησκία, προσβλέποντας στην ένταξη στην ΕΕ, τα πράγματα έχουν βελτιωθεί.
Η καχυποψία, όμως, που καλλιεργείται χρόνια με αρνητικά στερεότυπα για τους Έλληνες από τη δημόσια εκπαίδευση μέχρι τα ΜΜΕ και την πλειοψηφία όσων αρθρώνουν δημόσιο λόγο δεν ξεπερνιέται από τη μια μέρα στην άλλη. Είναι θετικό ότι φέτος στη λειτουργία στην Τζαλέλα, το άλλοτε ρωμαίικο Ευμορφοχώριον, ήταν παρών και ο πρέσβης της Τουρκίας στην Ελλάδα κ. Kerim Uras με φιλοξενούμενούς του Έλληνες από τον χώρο της πολιτικής, της οικονομίας και της επιστήμης. Μάλιστα στο επίσημο γεύμα που προσέφερε ο Σινασίτης Άρχοντας του Πατριαρχείου Γρηγόρης Χατζηελευθεριάδης, ο πρέσβης εξέφρασε στον πατριάρχη τη λύπη του για τις ασχήμιες με τα συνθήματα και τις ύβρεις στους τοίχους της εκκλησίας του Τιμίου Σταυρού της Τζαλέλας. Γεγονός είναι ότι οι Άγιοί μας στην Καππαδοκία, αλλά και στον Πόντο -όπως είδα με τα μάτια μου- και φοβούμαι σε όλη τη Μικρά Ασία, είναι... αόμματοι. Με λύπη, όμως διαπίστωσα ότι σε κάποιες περιπτώσεις ακόμη και Ρωμιοί έχουν χαράξει τα ονόματά τους σε τοίχους εκκλησιών. Στην κοιλάδα του Σογανλί αν και πληρώνεις εισιτήριο για την είσοδο δεν υπάρχει κανείς φύλακας στις πετροκομμένες εκκλησίες για να δει αν οι επισκέπτες σέβονται τα μνημεία. Αν αναρωτηθείς, ωστόσο, ότι σε άλλες περιπτώσεις καταστράφηκαν από τις επίσημες αρχές μνημεία, όπως τη δεκαετία του 1950 ο μεγαλοπρεπής καθεδρικός ναός του Αγίου Ιωάννου του Ρώσου, όπου φυλάσσονταν το σκήνωμα του Οσίου μέχρι την Ανταλλαγή, τότε πράγματι μπορείς να πεις ότι τα χειρότερα πέρασαν. Η μισαλλοδοξία και ο φανατισμός άλλων εποχών έχουν υποχωρήσει. Οι περισσότεροι Τούρκοι με τους οποίους μιλώ στα χωριά που έζησαν Ρωμιοί είναι καλοπροαίρετοι. Αν και κάποτε δυσκολεύομαι να καταλάβω αν οι απαντήσεις τους δείχνουν άγνοια ή θράσος. Στο Ένεχιλ, το σημερινό Ντικιλίτας, δίπλα στο χωρίο των παππούδων μου, η επιβλητική εκκλησία που άλλοτε χρησιμοποιήθηκε ως χώρος ύφανσης χαλιών, σήμερα έχει αφεθεί στη φθορά του χρόνου. Τη βρίσκουμε κλειστή. Ρωτούμε έναν ηλικιωμένο απόγονο μουσουλμάνων προσφύγων από την Καστοριά αν μπορούμε να βρούμε το κλειδί. Μας απαντά πως το έχει ο μουχτάρης που λείπει. Μας λέει ότι ίσως είμαστε πιο τυχεροί και η δεύτερη εκκλησία που είναι πιο πάνω είναι ανοιχτή. Στην πλατεία του χωριού ρωτώ ένα νεαρό πού είναι η εκκλησία και μου απαντά πως δεν υπάρχει! Τελικά τη βρίσκουμε και αυτή μανταλωμένη σε κατάσταση αχουριού. Είναι παρήγορο, ωστόσο, ότι άλλου ανακαινίζονται εκκλησίες όπως στη Σινασό ο Άγιος Νικόλαος ή στο Μιστί ο δεκάτρουλος ναός του Αγίου Βασιλείου.
Στο Ορταχισάρ ρωτώ τον παλαιοπώλη αν έχει ρωμαίικα ενθυμήματα. Μου δείχνει ένα μπακιρένιο πιάτο με το όνομα του ιδιοκτήτη χαραγμένο επάνω. «Ποιος ξέρει αν είναι γνήσιο» του λέω καθώς έχει στηθεί ολόκληρη φάμπρικα στον Αντέπ –γνωστό για τον μπακλαβά του- παραγωγής κίβδηλων «αντικών». Προσπαθώντας να με πείσει μονολογεί «τι καλά που θα ήταν να μη φεύγατε οι Ρωμιοί από την Ανατολή». Συγχύζομαι όταν ο ξεριζωμός παρουσιάζεται σαν οικειοθελής μετανάστευση. Τα ίδια που λένε κατόπιν εορτής και για τους Έλληνες που εξεδιώχθησαν από την Πόλη με τα Σεπτεμβριανά του ’55 και τις απελάσεις του ’64. Δεν ξέρω αν κρύβουν άγνοια ή θράσος. Αλλά τι να πει κανείς όταν ακόμη και στην Αθήνα κάποιοι χαρακτηρίζουν συνωστισμό τη σφαγή της Σμύρνης. Αν δεν είχα ακούσει από την ίδια μου τη γιαγιά Χατζημαρία –που με συγκίνησε ιδιαίτερα ενθυμούμενος να τη μνημονεύσει ο πατριάρχης στη λειτουργία- τις αφηγήσεις για τη σφαγή του παππού Παντελή στη Σμύρνη, μπορεί και εγώ να είχα αμφιβολίες με τέτοια συστηματική αλλοίωση της ιστορίας.
Με το «αιωνία η μνήμη» του πατριάρχη για «τους ειρηνικώς και μαρτυρικώς τελειωθέντες» γίνεται η απόλυση της λειτουργίας στην εκκλησία του Τιμίου Σταυρού –ένα από τα χαρακτηριστικά δείγματα εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής μετά το τανζιμάτ, τις μεταρρυθμίσεις της οθωμανικής αυτοκρατορίας του 1839 και του 1856, που επέτρεψαν την ανέγερση μεγαλοπρεπών χριστιανικών ναών των Ορθοδόξων της Μικράς Ασίας, που πια ήταν υπό την προστασία της ομόδοξης Ρωσίας. Εκ μέρους της Βουλής των Ελλήνων, σε ανάμνηση του φετινού προσκυνήματος στην Καππαδοκία, προσφέρω στον Οικουμενικό Πατριάρχη ένα μικρό αντίγραφο πίνακα που απεικονίζει ένα αιωνόβιο δένδρο ελιάς, σύμβολο της ειρήνης για την οποία νυχθημερόν προσεύχεται και εργάζεται. Προσφωνώντας τον, νιώθω δέος και σεβασμό, γνωρίζοντας την αφοσίωσή του στο ιερό έργο που επιτελεί, πιστός στο βαρύ καθήκον που του ανέθεσε η Εκκλησία και η Ιστορία. Σε μια εποχή που κινδυνεύουν με αφανισμό και οι τελευταίοι χριστιανοί της Ανατολής, ο «Αυθέντης των Ρωμιών Ορθοδόξων Χριστιανών» αγωνίζεται με σθένος και ελπίδα να αντισταθεί στη μοιρολατρία. Χάρη στις δικές του προσπάθειες ανακαινίζονται εκκλησιές στην Πόλη, ξαναλειτούργησε σχολείο στην αγαπημένη του Ίμβρο και ετοιμάζεται και Γυμνάσιο, ενώ από το βήμα της εκκλησίας καλωσορίζοντας τον διεθνούς φήμης Κωνσταντινουπολίτη καρδιοχειρουργό Αυξέντιο Καλαγκό, που διαπρέπει στη Γενεύη, αναφέρθηκε στη δημιουργία το επόμενο διάστημα Ρωμαίικου Πανεπιστημίου στη Βασιλεύουσα, υπό την πρυτανεία του.
Ανεβαίνοντας με τον πατριάρχη το καλντερίμι της Τζαλέλας για την επιστροφή «εις τα ίδια» ηχούν ακόμη στα αυτιά μου οι λόγοι της αντιφώνησής του: «Το κερί το οποίον ανάψαμε σήμερα δεν σβήνει, διότι τροφοδοτείται από την αγάπην όλων μας διά τον τόπον τούτον και την προσφοράν του εις το Γένος και εις την Εκκλησίαν. Δεν σβήνει, διότι θα το ανανεώνουμε διά των επισκέψεών μας και διά των προσπαθειών προς βελτίωσιν των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων και των λαών. Δεν σβήνει, διότι το χρειαζόμεθα διά να φωτίζει την ζωήν μας και την πορείαν μας, και διά να μας υπενθυμίζει ότι μετά το βαθύτερον σκότος ο ήλιος ανατέλλει λαμπρότερος και φωτεινότερος, και μετά τον Σταυρόν ακολουθεί πάντοτε η Ανάστασις».
* Ο δρ Μάξιμος Χαρακόπουλος, βουλευτής Λαρίσης της Νέας Δημοκρατίας και πρώην υπουργός, είναι ιστορικός ερευνητής και συγγραφέας του βιβλίου «Ρωμιοί της Καππαδοκίας».
