ΑΓΙΑ (Γραφείο «Ε», του Νίκου Γουργιώτη)
Αρχοντικό Αλεξούλη. Ένα κτίριο, στον αρχοντομαχαλά του Αγίου Γεωργίου στην Αγιά, σπουδαίο αρχιτεκτόνημα, εφάμιλλο των καλύτερων αρχοντικών της Βόρειας Ελλάδας του 18ου αιώνα, που κρύβει μέσα του όλη την ιστορία της κωμόπολης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Κληρονομιά στην πατρίδα της μεγάλης αγωνίστριας στη ζωή για τη δημοκρατία, την ελευθερία και τα λαϊκά συμφέροντα, της πάντα μαχόμενης δασκάλας κατά του σκοταδισμού και της αμάθειας, της σπουδαίας αείμνηστης Αγιώτισσας Καλυψώς Αλεξούλη.
Πέρασαν σχεδόν δυο χρόνια από τότε που με κείμενό μας προσπαθήσαμε να εκφράσουμε την αγωνία όλων των Αγιωτών προς πάσα κατεύθυνση για τη διάσωσή του και με περίσσεια χαρά είδαμε τους τελευταίους μήνες – 40 χρόνια μετά την πρώτη αίτηση της Καλυψώς προς το Υπουργείο Πολιτισμού δωρεάς του προς το δημόσιο – το αρχοντικό να γίνεται ξανά, μερικώς έστω, επισκέψιμο. Επισκέψιμο χάρη στις ενέργειες, τόσο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας όσο και της Δημοτικής Αρχής Αγιάς.
Μέσα σε ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα, από το καλοκαίρι ως σήμερα, εκατοντάδες μαθητές, μέλη συλλόγων ή μέλη ΚΑΠΗ – εκδρομείς όλοι τους στην όμορφη Αγιά – είχαν την ευκαιρία να ξεναγηθούν εντός κι εκτός του κτιρίου, να θαυμάσουν την αρχιτεκτονική του και τα λαογραφικά και αρχαιολογικά εκθέματά του, στο πλαίσιο της προσπάθειας που ο Δήμος Αγιάς, μέσω του Τοπικού του Τουριστικού Δικτύου, κάνει για τη σωτηρία και ανάδειξη του αρχοντικού.
Διαπιστώνοντας, λοιπόν, αυτήν τη θετικότατη εξέλιξη, ζητήσαμε από την αρχαιολόγο, προϊσταμένη της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, κ. Σταυρούλα Σδρόλια, να μας πει σε ποια φάση βρίσκονται οι ενέργειες αποκατάστασης του κτιρίου, κάτι το οποίο με χαρά έγινε αποδεκτό από την ίδια, η οποία και μας δήλωσε «Μετά τη μεταφορά της Αρχαιολογικής Συλλογής Αγιάς από τη ΙΕ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, και την ενοποίηση και πάλι της σημαντικής αυτής συλλογής, που χρονολογείται από το 1930, άρχισε μια τεράστια προσπάθεια καθαρισμού του αρχοντικού και τακτοποίησης των συλλογών του, ενώ εδώ και λίγους μήνες υπάρχει και νυχτερινή φύλαξη. Η προσπάθεια αυτή έγινε κυρίως με το προσωπικό των προγραμμάτων κοινωφελούς εργασίας, τόσο του Δήμου Αγιάς όσο και των δύο Εφορειών Αρχαιοτήτων, μέσω του Δικτύου Περραιβία, κάτω από το άγρυπνο βλέμμα του επί 35ετία φύλακα του αρχοντικού Αντώνη Δημηρούλη. Παράλληλα με την τακτοποίηση των αρχαιοτήτων, έγινε για πρώτη φορά συστηματική καταγραφή της βιβλιοθήκης και του αρχείου που σώζεται στο αρχοντικό, ενώ το τμήμα του που έχει δωρηθεί από την Καλυψώ στα Γενικά Αρχεία του Κράτους – Τοπικό Αρχείο Αγιάς είχε δημοσιευθεί παλαιότερα από τον αείμνηστο Δημήτρη Αγραφιώτη.
Μετά την προσπάθεια αυτή, είναι πλέον επισκέψιμο το ισόγειο του αρχοντικού, και ιδιαίτερα ο χώρος που διέμενε τα τελευταία χρόνια η Καλυψώ, με τις βιεννέζικες καρέκλες και το γραφείο του πατέρα της, του Κλεάνθη Αλεξούλη. Τη ζωντανή παρουσία στον χώρο αυτό της μεγάλης αγωνίστριας θα πρέπει να διαισθάνθηκαν τον Ιούνιο οι ξένοι συμμετέχοντες στο Εργαστήριο Grundwig, οι οποίοι ζήτησαν να φωτογραφηθούν δίπλα στο πορτρέτο της.
Μαζί με το αρχείο, καταγράφηκαν οι παλιές ενδυμασίες του αρχοντικού, που έφερε από την Πόλη η γιαγιά της η Κατίγκω το 1839, όταν ήλθε στην Αγιά για το γάμο της, καθώς και οι παλιές φωτογραφίες, που αποτελούν ένα πανόραμα της ιστορίας της οικογένειας από τα τέλη του 19ου αιώνα.
Κατά την καταγραφή αυτή βρέθηκε και μια συνέντευξη της Καλυψώς στο περιοδικό SORED, από την οποία βεβαιωθήκαμε για πρώτη φορά ότι το αρχοντικό είναι κτίσμα του τέλους του 18ου αιώνα, άρα θα πρέπει να αποδοθεί στον πρώτο Αλεξούλη, τον Δημήτριο, γιο του προεστού Αλέξιου Χατζηιωάννου, ο οποίος κυριαρχούσε, μαζί με τον αδελφό του, στην οικονομική και κοινωνική ζωή της Αγιάς, το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, όπως ήδη έχει αναφέρει ο Δημήτρης Αγραφιώτης.
Οι προσπάθειες αυτές είναι σίγουρα λίγες μπροστά στο ανάστημα του αρχοντικού αυτού, που κρύβει μέσα του όλη την ιστορία της Αγιάς από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Όμως αξίζει να αναφερθεί ότι ολοκληρώθηκαν οι τεχνικές μελέτες του κτιρίου και θα καταβληθεί κάθε προσπάθεια εξεύρεσης χρηματοδοτικού σχεδίου για τη διάσωση και την πλήρη αποκατάστασή του».
ΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΚΑΙ Η ΚΑΛΥΨΩ ΑΛΕΞΟΥΛΗ
Η Καλυψώ Αλεξούλη υπήρξε γόνος του Κλεάνθη Αλεξούλη και της Αριστέας Καραβίδα. Μιας οικογένειας της οποίας την υπογραφή είχε η χρυσή εποχή της σηροτροφίας για το Μεταξοχώρι και την Αγιά. Γεννήθηκε το 1903 και πέθανε το 1995. Αποφοίτησε από το Ελληνικό Σχολείο της Αγιάς κι από το Αρσάκειο Λάρισας πήρε το πτυχίο της δασκάλας. Αφιέρωσε τη ζωή της στον αγώνα κατά του σκοταδισμού, της αμάθειας, υπέρ του διαφωτισμού και της καθιέρωσης της δημοτικής γλώσσας δίπλα στους Τριανταφυλλίδη, Γληνό και Δελμούζο. Η δημοκρατία, η αλλαγή του κοινωνικού, πολιτικού και οικονομικού συστήματος, ήταν μερικοί από τους στόχους που καθιέρωσαν την πορεία και τη σταδιοδρομία της. Το πλούσιο περιβάλλον, στο οποίο γεννήθηκε και μεγάλωσε, δεν την εμπόδισε να δίνει μάχες για το δίκιο και την ελευθερία. Συμμετείχε ενεργά στο ΕΑΜικό Κίνημα, πάλεψε για την αλήθεια, αγωνίστηκε για το λαϊκό συμφέρον, διώχθηκε, έχασε τη δουλειά της, προπηλακίστηκε και φυλακίστηκε στις Γυναικείες Φυλακές Αβέρωφ ως πολιτική κρατούμενη. Ανάλογο βίο είχαν και τα αδέλφια της, Γιώργος, Κώστας και Αντώνης, με τον τελευταίο να χάνει τη ζωή του στον εμφύλιο.
Η Καλυψώ Αλεξούλη, παρά τους απίστευτους διωγμούς από το επίσημο Κράτος, με βαθιά μέσα της την αγάπη για την πατρίδα, ξεκινά τον Σεπτέμβρη 1974 διαδικασίες δωρεάς του αρχοντικού της σπιτιού στο Υπουργείο Πολιτισμού. Την ίδια ακριβώς εποχή, σίγουρα όχι τυχαία, το Ηρακλείδειο Γηροκομείο Αγιάς έκανε την πρώτη προσφορά προς το δημόσιο για την εξαγορά του βόρειου μισού του αρχοντικού, η οποία τελικά επετεύχθη το 1977. Και αυτό θα πρέπει να αποδοθεί στην άγρυπνη επιστασία της Καλυψώς για τη διάσωση του αρχοντικού. Το υπουργείο χαρακτηρίζει το ακίνητο στις 3 Αυγούστου 1977 ως «οίκημα που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία, γιατί αποτελεί το μοναδικό δείγμα του παραδοσιακού χαρακτήρα της Αγιάς» και κατά τα επόμενα χρόνια, με παρεμβάσεις ώστε να παρακαμφθεί η μεγάλη γραφειοκρατία του ιστορικού Ηλία Γεωργίου και του πολιτικού Τάκη Καρδάρα, η δωρεά ολοκληρώνεται, δωρεά η οποία συνοδεύτηκε και με όλα τα έπιπλα και σκεύη του σπιτιού, καθώς και με την πλούσια βιβλιοθήκη της και το αρχειακό υλικό της οικογένειάς της. Πράξη πατριωτική, μιας γυναίκας υπόδειγμα συνεπούς αγωνίστριας, που ενώ έδωσε πολλά, δεν κέρδισε τίποτα. Πράξη ανωτερότητας με την οποία συνάμα εκδήλωσε τα μεγάλα της αισθήματα και την αγάπη της έμπρακτα για την Αγιά και τον λαό της.
Στην πρώτη της αίτηση η Καλυψώ έγραφε «Το ακίνητον τούτο ήτο από πολλών ετών κατοικία των προγόνων μου και κέντρον της εμπορικής των δραστηριότητος (εμπόριον κουκουλιών, βάμβακος, χρυσόξυλου «σβέντζου» για την χρωστικήν του ιδιότητα) και της πολιτικής των κατά τον παρελθόντα ιδίως αιώνα. Τέλος δηλώ ότι θα το θεωρήσω μεγάλη τιμήν αν το κληροδοτηθέν εις εμέ παρά των αειμνήστων γονέων μου ακίνητον «αρχοντικόν», διά της προτεινομένης δωρεάς, αφ΄ενός μεν διατηρηθή, αφ’ετέρου δε αποτελέσει έν μικρόν κέντρον συντηρήσεως εν τη επαρχία μας του παραδοσιακού μας πολιτισμού».
Το μεγάλο μεράκι της Καλυψώς να ανοίξει το αρχοντικό στο κοινό φαίνεται και από τις δημοσιευμένες συνεντεύξεις της, από όπου φαίνεται η περηφάνια για την οικογένειά της και η προθυμία της να ξεναγεί τον κόσμο εκεί μετά τη δημιουργία μουσείου.
Η έρευνα των τελευταίων μηνών της 7ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, μέσα από την προσπάθεια ολοκλήρωσης της τεχνικής μελέτης, έδειξε ότι πρόκειται για ένα σπουδαίο αρχιτεκτόνημα, εφάμιλλο των καλύτερων αρχοντικών της Βόρειας Ελλάδας του 18ου αιώνα. Αποκτά πρόσθετη αξία από το γεγονός ότι η οικογένεια Αλεξούλη (πρώην Χατζηιωάννου) πρωτοστατούσε στην Κοινή Συντροφιά της Αγιάς, που ιδρύθηκε το 1800, σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσίευσε ο Δημήτρης Αγραφιώτης. Την ίδια εποχή ή λίγο πριν κτίζεται το αρχοντικό. Το σύνολο του συγκροτήματος, μαζί με τις αυλές και τα παράσπιτα με τις ποικίλες λειτουργίες, αποτελεί αδιάψευστη μαρτυρία για τις οικονομικές δραστηριότητες των Αγιωτών της εποχής, που γνωρίζαμε μόνο από παλιότερες περιγραφές. Επιπλέον, μέσα από αυτό και το αρχείο του παρακολουθούμε τη σπουδαιότερη οικογένεια της Αγιάς, για περισσότερο από δύο αιώνες, από τον Γιάννη πρωτόγερο του 1759 (πατέρας του Γεώργιου και Αλέξιου Χατζηιωάννου) μέχρι την Καλυψώ Αλεξούλη (+1995).
