Από τον Γεώργιο Ν. Ξενόφο
Ένα από τα βασικά γνωρίσματα του 21ου αιώνα δεν είναι άλλο από την απελευθέρωση των αγορών και το οικονομικά παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον μέσα στο οποίο λειτουργούν όλοι ανεξαιρέτως οι δρώντες του εν λόγω συστήματος. Η διεθνοποίηση αυτή, που σταδιακά επεκτάθηκε σε κάθε γωνιά του πλανήτη, προκάλεσε αλλαγές σε πληθώρα κοινωνικοπολιτικών θεσμών επηρεάζοντας έμμεσα ή άμεσα και τις επιμέρους διαδικασίες σύγχρονης διακυβέρνησης και δημοκρατικού ελέγχου των ανεπτυγμένων κυρίως κρατών. Επιμέρους επίκαιρα ζητήματα όπως οι νέες τεχνολογίες, η επέκταση των διεθνών χρηματοοικονομικών συναλλαγών, οι ραγδαίες γεωπολιτικές αλλαγές, τα σύγχρονα συστήματα διακυβέρνησης αλλά και πληθώρα άλλων παραγόντων, διαμόρφωσαν την σύγχρονη ζώσα πραγματικότητα η οποία με τη σειρά της επηρέασε την παγκόσμια μεταναστευτική διαδικασία διαμορφώνοντας ένα πολυσύνθετο ψηφιδωτό η κατανόηση του οποίου απαιτεί επισταμένη μελέτη. Τα σύγχρονα κράτη δεν έμειναν εκτός της δίνης των αλλαγών που η παγκοσμιοποίηση προκάλεσε μεταβιβάζοντας ακόμα και δομικά χαρακτηριστικά αυτών. Βασικά ζητήματα όπως η κρατική κυριαρχία, η διαμόρφωση της εθνικής οικονομικής - νομισματικής πολιτικής, η προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η διαδικασία ελέγχου των εξωτερικών συνόρων και η διαμόρφωση της μεταναστευτικής πολιτικής έχουν επηρεαστεί και σε πολλές περιπτώσεις έχουν υποστεί σημαντικές αλλαγές ως συνέπεια της παγκοσμιοποίησης. Η σταδιακή αυτή τροποποίηση των δικαιωμάτων αλλά και των υποχρεώσεων που μέχρι πρότινος τα κράτη κατείχαν, επέφερε αλλαγές εκτός των άλλων και στον τρόπο διαχείρισης του σύγχρονου μεταναστευτικού φαινομένου αλλάζοντας άρδην μια δέσμη επιμέρους ζητημάτων που άπτονται της μεταναστευτικής διαδικασίας και της μεταναστευτικής πολιτικής γενικότερα. Αποτέλεσμα όλων αυτών των αλλαγών που ακροθιγώς αναφέρθηκαν, ήταν ο περιορισμός των κρατικών δικαιωμάτων που εντάσσονται στον βασικό κορμό της εθνικής ανεξαρτησίας από τη μία πλευρά και η αυξημένη δραστηριοποίηση θεσμών αλλά και δρώντων ως αποτέλεσμα της παγκοσμιοποίησης σε υπερεθνικό επίπεδο από την άλλη πλευρά. Η σύγκρουση αυτή συμφερόντων δημιούργησε ένα νέο πολιτικό περιβάλλον μέσα στο οποίο η κάθε πλευρά προσπαθεί να κατοχυρώσει τα δικαιώματά της. Μία εκ των γεωγραφικών περιοχών που επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την εδραίωση της παγκοσμιοποίησης είναι και η Γηραιά Ήπειρος. Η Ευρώπη αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα "αποεθνικοποίησης", απεμπόλησης δηλαδή της εθνικής και υιοθέτηση των υπερεθνικής εξουσίας, η οποία εκδηλώνεται μέσω της ίδρυσης συγκεκριμένων υπερεθνικών θεσμών και οργάνων στο πλαίσιο λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ενωσης και την επιμέρους επιδιώξεων που προωθούν τα κράτη - μέλη μέσω αυτής.
Οι νέοι υπερεθνικοί ευρωπαϊκοί θεσμοί περιόρισαν σημαντικά την αυτονομία των σύγχρονων ευρωπαϊκών κρατών υιοθετώντας ένα δαιδαλώδες πλέγμα δεσμευτικών υποχρεώσεων που αυτά καλούνται να εκπληρώσουν στο πλαίσιο της κοινής ευρωπαϊκής του πορείας. Ακόμη και ζητήματα που άπτονται της εθνικής κυριαρχίας και της εδαφικότητας έχουν εν μέρει επαναπροσδιοριστεί προκειμένου τα κράτη της Ευρώπης να προσαρμοστούν στον πανευρωπαϊκό χαρακτήρα που προωθούν και στις επιμέρους επιταγές του παγκοσμιοποιημένου συστήματος που πρεσβεύει την ελεύθερη κυκλοφορία αγαθών, κεφαλαίων, υπηρεσιών και ανθρώπων μέσω της κατάλυσης πολλών εκ των περιορισμών προς το κάθε κράτος μέχρι πρότινος έθετε. Παρά το γεγονός ότι τα σύγχρονα ευρωπαϊκά κράτη έχουν επιδείξει εμπράκτως την βούλησή τους να απεμπολήσουν ορισμένα κυριαρχικά δικαιώματά τους στο βωμό της οικονομικής και πολιτικής ευρωπαϊκής ενοποίησης, το ίδιο δεν φαίνεται να συνέβη και σε ό,τι αφορά στο ζήτημα διαχείρισης της μετανάστευσης που τα τελευταία χρόνια αποτελεί βασικό πεδίο σημαντικών αντιπαραθέσεων μεταξύ των κρατών - μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Ευρώπη χαρακτηριζόταν μέχρι πρωτίστως ως χώρα αποστολής μεταναστών παρά το γεγονός ότι ανέκαθεν υπήρχε κινητικότητα πληθυσμών μεταξύ των κρατών που την απαρτίζουν. Η μετατροπή από χώρα αποστολής σε βασική χώρα υποδοχής μεταναστών πραγματοποιήθηκε σε ιδιαίτερα σύντομο χρονικά διάστημα, με αποτέλεσμα να δημιουργούν σοβαρά προβλήματα για όλα τα κράτη που την απαρτίζουν, οφειλόμενα κυρίως στο γεγονός ότι τα κράτη αυτά βρέθηκαν απροετοίμαστα για την μετάβαση αυτή, μη έχοντας αναπτύξει έγκαιρα τους μηχανισμούς για την ομαλότερη προσαρμογή των πολιτών, των κρατικών αλλά και υπερκρατικών θεσμών στις αλλαγές που του συγκεκριμένου φαινομένου επέβαλε. Σε ό,τι αφορά στους κανόνες ρύθμισης της εθνικής κυριαρχίας των σύγχρονων κρατών υφίσταται ένα δαιδαλώδες νομικό σύστημα που εν κατακλείδι θεμελιώνει δίχως αμφιβολία το δικαίωμα των κρατών να προστατεύουν τα κυριαρχικά και εδαφικά τους δικαιώματα απέναντι στους μετανάστες. Ενώ για παράδειγμα, η Σύμβαση του 1951 για τους Πρόσφυγες διακηρύσσει το καθολικό δικαίωμα του οποιουδήποτε να εγκαταλείψει τη χώρα του, δεν αναφέρει πουθενά το αντίστοιχο δικαίωμα εισόδου του σε κάποια άλλη χώρα για την οποία δεν πληρούνται οι εκ του (εθνικού) νόμου προϋποθέσεις εισόδου και διαμονής. Σε γενικές γραμμές είναι κοινώς αποδεκτή η άποψη ότι το εκάστοτε κράτος έχει αποκλειστική αρμοδιότητα και αναφαίρετο δικαίωμα στην υιοθέτηση ξεχωριστής μεταναστευτικής πολιτικής, στην άσκηση του ελέγχου των εξωτερικών του συνόρων και στην επιλογή των ατόμων που θα εισέλθουν στην εδαφική αρμοδιότητά του. Το φλέγον ερώτημα που προκύπτει, παρά την παραδοχή της κρατικής εξουσίας του εκάστοτε ευρωπαϊκού κράτους στη ρύθμιση των μεταναστευτικών ροών είναι το κατά πόσο το κάθε κράτος ξεχωριστά είναι σε θέση να ελέγξει ουσιαστικά την μετανάστευση μέσα σε ένα άκρως παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον; Πάμπολλες συνθήκες και διακηρύξεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων αλλά και πληθώρα ομάδων πίεσης διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της εθνικής αλλά και ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής με αποτέλεσμα να περιορίζονται τα εν γένει κυριαρχικά δικαιώματα των κρατών επί του μεταναστευτικού ζητήματος. Η μεταναστευτική πολιτική σήμερα, διαμορφώνεται λαμβάνοντας υπόψη ένα ευρύ φάσμα παραγόντων, συμπεριλαμβανομένων του οικονομικά παγκοσμιοποιημένου συστήματος και των διεθνών προστατευμένων ανθρωπίνων δικαιωμάτων με αποτέλεσμα να υπερκαλύπτεται η ικανότητα των κρατών να ρυθμίσουν ένα τόσο πολυσύνθετο και παγκοσμίως εμβέλειας φαινόμενο όπως η μετανάστευση. Ένα από τα μεγαλύτερα διλήμματα των κρατών - μελών της ΕΕ υφίσταται μεταξύ της διατήρησης των κυριαρχικών τους δικαιωμάτων και της προστασίας των δεσμευτικών θεσμών γενικότερα. Το συγκεκριμένο δίλημμα έχει άμεση συνάρτηση και με το φαινόμενο της μετανάστευσης. Από τη μια πλευρά τα κράτη επιδιώκουν να διατηρήσουν την ισχύ τους μέσα σε ένα παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον στο οποίο η οικονομία διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο και από την άλλη προσπαθούν να προσαρμοστούν στις διεθνείς και όχι μόνο επιταγές για προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου και των οικονομικών μεταναστών ειδικότερα. Η αναζήτηση της χρυσής τομής στο συγκεκριμένο δίπολο, γίνεται μέσα σε ένα περιβάλλον όπου η ευρωπαϊκή και η εγχώρια πολιτική δεν αποτελούν ξεχωριστές οντότητες αλλά συγκοινωνούντα δοχεία της συνολικής πολιτικής δραστηριότητας. Από την μία πλευρά, τα κράτη επιβάλλουν περιορισμούς στην μετακίνηση ατόμων, προκειμένου να εξαλείψουν ενδεχόμενη μείωση της ισχύος λόγω της ανεξέλεγκτης εισροής ατόμων σε αυτά και από την άλλη προσπαθούν να συμβιβαστούν με τις διεθνείς συμβάσεις και τους εγχώριους νόμους που προστατεύουν τα δικαιώματα των ανθρώπων, το ιδεώδες της δικαιοσύνης και της ελεύθερης μετακίνησης μεταναστών, ειδικά στις περιπτώσεις που θίγονται ή κινδυνεύουν θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Η συνύπαρξη των αντιδιαμετρικά αντίθετων αυτών καθεστώτων, ενός που αφορά στο κεφαλαίο και στην ελεύθερη ευρωπαϊκή αγορά και ενός άλλου που αφορά στους μετανάστες και στην προστασία των δικαιωμάτων τους, είναι χαρακτηριστικό της προβληματικής κατάστασης στην οποία έχουν περιέλθει τα σύγχρονα κράτη - μέλη της Ε.Ε. τα οποία σταδιακά έχουν "επανεθνικοποιηθεί" προκειμένου να προστατευτούν από τις επιπτώσεις που η ανεξέλεγκτη μετανάστευση μπορεί να επιφέρει, τόσο σε εθνικό οσο και σε οικονομικό επίπεδο. Η επανεθνικοποίηση αυτή, ουσιαστικά αποτελεί την έμπρακτη προσπάθεια των κρατών να διαφυλάξουν τα εθνικά τους δικαιώματα και να τα περιορίσουν τον εξευρωπαϊσμό των κυριαρχικών τους δικαιωμάτων σε ό,τι αφορά στο ζήτημα της μετανάστευσης εντός των εδαφικών ορίων τους. Η μετανάστευση αποτελεί ένα διαχρονικό και ευμετάβλητο παγκόσμιο φαινόμενο το οποίο επηρεάζει τόσο τις χώρες αποστολής όσο και τις χώρες υποδοχής των μεταναστών. Ο πολυεπίπεδος τρόπος αλλά και ο ταχύτατος ρυθμός εξέλιξης των βασικών χαρακτηριστικών του σύγχρονου μεταναστευτικού φαινομένου, έχει αποδείξει την ιδιαίτερη σημασία του τόσο για τα κράτη όσο και για τους πολίτες αυτών, θέτοντας το εν λόγω ζήτημα αναμφισβήτητοι στις πρώτες θέσεις της παγκόσμιας πολιτικής ατζέντας. Οι αλλαγές που προαναφέρθηκαν και έχουν άμεση συνάφεια με την παγκόσμια μεταναστευτική διαδικασία αναδεικνύουν τον αντιφατικό ρόλο των σύγχρονων κρατών που από την μία πλευρά καλούνται να υπερασπιστούν την εθνική τους κυριαρχία και από την άλλη οφείλουν να συμμορφωθούν με τις θεσμικές και νομοθετικές επιταγές που έχουν δεσμευτεί να εφαρμόζουν. Η σύγκρουση δικαιωμάτων που η μετάθεση εξουσιών σε υπερεθνικούς θεσμούς και υπερκρατικά καθεστώτα προκαλεί, έχει οδηγήσει στον επαναπροσδιορισμό της εθνικής κυριαρχίας προκαλώντας σε μεγάλο βαθμό την αποδόμηση του υπάρχοντος status quo.
* Βιβλιογραφία: Σασέν, Σ. (2003), Χωρίς Έλεγχο; Η Εθνική Κυριαρχία, η Μετανάστευση και η ιδιότητα του Ποίττη της Εποχής της Παγκοσμιοποίησης (ΙΙ, Παπανδρέου, Μεταφρ.). Αθήνα: Εκδόσεις Μεταίχμιο. Κονδύλης, ΙΙ (2011), Πλανητική Πολιτική μετά τον Ψυχρό Πόλεμο. Αθήνα: Εκδόσεις Θεμέλιο.
