Η περίοδος της Τουρκοκρατίας από το έτος αυτό , μέχρι την 1η Δεκεμβρίου 1913, όταν και κηρύχθηκε η ένωση της νήσου με την Ελλάδα, αποκληθείσα περίοδος αγωνίας, ιστορικά μπορεί να τμηθεί σε πέντε (5 ) περιόδους:
1821-1830 περίοδος που λήγει με την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Λονδίνου του 1830 με βάση το οποίο η Κρήτη εξακολούθησε να ευρίσκεται στην απόλυτη δικαιοδοσία του Σουλτάνου, έξω από τα όρια του νεοσύστατου ελληνικού Κράτους
1830-1866 που περιλαμβάνει την αιγυπτιοκρατία ( 1830-1840 παραχωρήθηκε η Κρήτη στον αντιβασιλέα των Αιγυπτίων Μωχάμετ Αλυ ) και κλείνει με την καλλιέργεια της ιδέας "του ανεξάρτητου νησιωτικού ελληνικού κράτους" εξυφασμένη από την αγγλική διπλωματία. 1866-1869 , η περίοδος αναφέρεται στη μεγάλη κρητική επανάσταση (οργανώθηκε από προσωρινή κυβέρνηση, στην οποία δόθηκε η επωνυμία "Κυβέρνηση του Βουνού" λόγω των συνεχών μετακινήσεών της ) που ξεκίνησε από τα Χανιά και κορυφώθηκε την πρώτη χρονιά με το ολοκαύτωμα της Μονής του Αρκαδίου. Έληξε με τη συνθήκη των Παρισίων ( Ιανουάριος 1869 ) με την οποία οι Μεγάλες Δυνάμεις κατέστησαν σαφή την πρόθεσή των να εμποδίσουν κάθε πιθανή εξέγερση εναντίον του Σουλτάνου.
1869-1898. Το 1871 αναβιώνει λόγω της έκρυθμης κατάστασης που επικρατεί στην Τουρκία - περίοδος Οθωμανικού χάους- αλλά και των συνεχών παραβάσεων εκ μέρους των Τούρκων του Οργανικού Νόμου( δυστυχώς ο χώρος είναι ανεπαρκής για να αναλύσω τις βασικές διατάξεις Νόμου αυτού) το παλιό αγγλικό σχέδιο για ίδρυση αγγλικού προτεκτοράτου στην Κρήτη. Το 1878 εκρήγνυται Παγκρήτια Επανάσταση και οι Δυνάμεις με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου του ίδιου έτους υποχρεώνουν την Τουρκία να εφαρμόσει ουσιαστικά τον Οργανικό Νόμο. Ακολουθεί η υπογραφή του Χάρτη της Χαλέπας στο Συνέδριο του Βερολίνου ( Οκτώβριος 1878 ) που στην ουσία επρόκειτο για ένα νέο Οργανικό Νόμο, βασισμένο στον παλιό. Στην δεκαετία 1878-1888 στην Κρήτη δημιουργήθηκαν δύο κόμματα των Καραβανάδων και των Ξυπόλυτων, με την ίδρυσή των δε και την αρχήθεν αντιπαλότητα μεταξύ των διερράγη κάθε εσωτερική ενότητα. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο νεαρός πολιτικός της εποχής Ελευθέριος Βενιζέλος έγραφε στην εφημερίδα "ΛΕΥΚΑ ΟΡΗ" : Προτιμώμεν χιλιάκις την τουρκικήν κυριαρχίαν από πάσης αγγλικής. Η επακολουθήσασα ολέθρια ένοπλη επανάσταση του 1889 κατεπνίγη στο αίμα. Η Πύλη με το πρόσχημα της ανατροπής της καθεστηκυίας τάξεως ανακάλεσε τα Προνόμια του Χάρτη της Χαλέπας και το διάστημα 1889-1894 χαρακτηρίσθηκε ως η σκληρότερη περίοδος της τουρκοκρατίας, όπου ο άμαχος πληθυσμός παραδόθηκε στις πρωτόγονες ορέξεις των βαζιβουζούκων (εξαγριωμένων ατάκτων Μωαμεθανών). Ο ατυχής ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897 σηματοδότησε αρνητικές συνέπειες για το κρητικό ζήτημα, η Ελλάδα ανακάλεσε τις δυνάμεις της από το νησί και το όνειρο της Ένωσης κατέστη "έπος πτερόεν". Αποτέλεσμα των παραπάνω ήταν η αποδοχή και από τη μεριά των Κρητών της λύσης της αυτονομίας που μέχρι τότε απερρίπτετο. Μετά τη μεγάλη σφαγή του αμάχου πληθυσμού στο Ηράκλειο από εξαγριωμένους Τούρκους ( Αύγουστος 1898 ) οι Δυνάμεις κινήθηκαν εξαιρετικά γοργά, απαγχονίστηκαν οι πρωταίτιοι των επεισοδίων, 17 σημαίνοντες Τουρκοκρητικοί, απομακρύνθηκε από την Κρήτη ο τουρκικός στρατός, οι Κρήτες κατέθεσαν τα όπλα ( Νοέμβριος 1898 ) και ο εντολοδόχος των Μεγάλων Δυνάμεων πρίγκηπας Γεώργιος έφθασε στο νησί την 9η Δεκεμβρίου 1898
Η περίοδος 1898-1913, είναι η 5η και τελευταία του κρητικού ζητήματος.
Ο πρίγκηπας Γεώργιος με τον τίτλο του Ύπατου Αρμοστή αποβιβάζεται στην Κρήτη, και αναλαμβάνει επίσημα από τον Γάλλο ναύαρχο Ποτιέ τη διοίκησή της. Η κρητική σημαία υψώνεται στο φρούριο του Φιρκά και το νησί τίθεται υπό διεθνή προστασία. Προκηρύσσονται εκλογές για ανάδειξη πληρεξουσίων, συντάσσεται το Σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας και ορκίζεται η πρώτη Κρητική Κυβέρνηση (Υπουργός Δικαιοσύνης ο Ελευθέριος Βενιζέλος). Με πλήρη επιτυχία αντιμετωπίσθηκαν ακανθώδη ζητήματα ( σχέση της εκκλησίας της Κρήτης με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, ίδρυση σχολείων, οργάνωση εκ βάθρων του λεπροκομείου της Σπιναλόγκας, ίδρυση της Κρητικής Τράπεζας και Ταχυδρομείου κοκ ) πλην όμως ο υπερβολικός συντηρητισμός του Συντάγματος και η εμμονή του Γεωργίου να διαχειρίζεται προσωπικά το εθνικό ζήτημα της Κρήτης οδήγησαν σε κρίση που κορυφώθηκε με την απόλυση του Βενιζέλου το 1901, ο οποίος σχημάτισε ισχυρή αντιπολίτευση με συνεργάτες τους Κ. Φούμη και Κ. Μάνο. Το 1905 η τριανδρία με προκήρυξή της ζήτησε μεταβολή του Συντάγματος και η εμφύλια σύγκρουση ήταν προ των πυλών. Οι επαναστάτες κατέφυγαν στην φύσει οχυρή τοποθεσία Θέρισος στα Χανιά, ο πρίγκηπας έδωσε στους επαναστάτες τριήμερη προθεσμία να καταθέσουν τα όπλα και μετά τη λήξη της απράκτου με τη συνδρομή των Μεγάλων Δυνάμεων επέβαλε στρατιωτικό Νόμο. Συνάμα ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Θόδωρος Δεληγιάννης με σκληρές του δηλώσεις καυτηρίασε τη στάση των "επαναστατών". Οι Δυνάμεις βλέποντας ότι οι επαναστάτες ήταν ανένδοτοι και φοβούμενοι και πάλι εμφύλια σύρραξη ευρείας κλίμακος συμφώνησαν στην χορήγηση γενικής αμνηστίας ( Νοέμβριο 1905 ) αλλά αρνήθηκαν να επιτρέψουν την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, ταυτόχρονα δε παραχώρησαν το δικαίωμα στον βασιλιά των Ελλήνων Γεώργιο Α΄ να διορίζει αυτός ο ίδιος τον Ύπατο Αρμοστή στην Κρήτη ( 1906 ), καθιστώντας το νησί στην ουσία sui generis ελληνική επαρχία. Ο Ύπατος Αρμοστής πρίγκηπας Γεώργιος παρητήθη και διορίσθηκε ως Νέος Ύπατος Αρμοστής από τον Βασιλιά Γεώργιο ο Αλέξανδρος Ζαϊμης , που ανέλαβε τα καθήκοντά του τον Σεπτέμβρη 1906. Η προσωρινή κυβέρνηση παρητήθη το 1908 και έκτοτε επί διετία η διακυβέρνηση της Κρήτης καλύφθηκε από προσωρινά κυβερνητικά σχήματα. Μετά δε την κλήση του Βενιζέλου στην Αθήνα από τον στρατιωτικό Σύνδεσμο ( που είχε προέλθει από την επανάσταση στο Γουδή το 1909 υπό τον Ν. Ζορμπά ) για να αναλάβει την πρωθυπουργία ( το πώς έγινε ο Βενιζέλος πρωθυπουργός στην Ελλάδα είναι αντικείμενο άλλης έναρθρης ανάλυσης ) και η άρνησή του να δεχθεί στο ελληνικό κοινοβούλιο Κρήτες βουλευτές πυροδότησε νέα εμφύλια πάθη και μίση με αποτελέσματα να αρχίσουν να οργανώνονται στην Κρήτη και πάλι ένοπλα τμήματα ( τέλη 1911- αρχές 1912 ). Οι Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913 σηματοδότησαν νέες εξελίξεις για το νησί. Ο Βενιζέλος απέστειλε σαν Γενικό Διοικητή Κρήτης τον φίλο του Στέφανο Δραγούμη που ανέλαβε τα καθήκοντά του τον Οκτώβρη 1912. Τον Φεβρουάριο 1913 αφαιρέθηκαν από το φρούριο της Σούδας οι σημαίες των Μεγάλων Δυνάμεων και της Τουρκίας. Με τη συνθήκη του Λονδίνου ( Μάιος 1913 ) ο Σουλτάνος παρητήθη από όλα τα δικαιώματά του στην Κρήτη - την οποία παραχωρούσε στις Μεγάλες Δυνάμεις – με ιδιαίτερη δε συνθήκη ειρήνης μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας ( Νοέμβριος 1913 ) παρητήθη από κάθε δικαίωμά του στην Κρήτη, που εντάχθηκε έκτοτε στην ελληνική επικράτεια σαν αναπόσπαστο πλέον εδαφικό της τμήμα, χωρίς αντίδραση των Δυνάμεων.
Την 1η Δεκεμβρίου 1913 κηρύχθηκε επίσημα η ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα παρουσία του βασιλιά Κωνσταντίνου και του πρωθυπουργού Βενιζέλου, η ελληνική δε σημαία υψώθηκε στο ιστορικό φρούριο του Φιρκά.
Του Γιάννη Εμμ. Κουτσογιαννούλη*
* Ο Γιάννης Εμμ. Κουτσογιαννούλης είναι Δικηγόρος ε.τ., πτυχιούχος Δημοσίου Δικαίου Πολιτικών Επιστημών
