* Το βιβλίο του Βασίλη Μπρακατσούλα
Από το περιεχόμενο του βιβλίου αναδύεται ολοκληρωμένη η πολυσύνθετη προσωπικότητα του Ηλία Ηλιού σε όλες τις εκφάνσεις.
Ο συγγραφέας, κατά τη διάρκεια μιας εικοσιπενταετούς συμπόρευσής του με τον Ηλιού, είχε την ευκαιρία να συνεργαστεί μαζί του. Απέκτησε έτσι μία άμεση προσωπική αντίληψη για τον χαρακτήρα του ανδρός, για τον προοδευτικό πνευματικό του εξοπλισμό, για την ουμανιστική του κοσμοθεωρία και τις διαυγείς πολιτικές του θέσεις. Ο Βασίλης Μπρακατσούλας αφού είχε καταξιωθεί για τη δράση του ως μέλος της ιδρυθείσας την 15η Αυγούστου 1951 Ενιαίας Δημοκρατικής Νεολαίας Ελλάδας (ΕΔΝΕ) εκλέχθηκε βουλευτής της ΕΔΑ στην Καρδίτσα κατά τις εκλογές της 11ης Μαΐου 1958.
Στον πρόλογο του βιβλίου αναφέρεται στη συνεχή συνεργασία του με τον Ηλιού που περιγράφει άμεσες εμπειρίες του από τις συναντήσεις τους. «Ένιωσα, λέει, ότι την καρδιά του φλόγιζε ο ήλιος της αγάπης, για τον συνάνθρωπο και για τον πολιτικό του συνεργάτη».
Η περιγραφή των πραγματικών περιστατικών στο βιβλίο με λόγο καθαρό, ουσιαστικό και καίριο δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη να αποκτήσει μια πλήρη εικόνα της διαδρομής ενός πολιτικού που σφράγισε μια ολόκληρη εποχή στην ιστορία του τόπου μας.
Χρησιμοποιώντας την ορθή διαλεκτική ιστορική μέθοδο για τη βιογραφία, αφού αναλύει τις γενικές κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες της εποχής, εισάγει τον αναγνώστη στο ειδικότερο πλαίσιο των νεανικών χρόνων του βιογραφομένου. Τον παρακολουθεί, από τη γέννησή του στη Μύρινα (Κάστρο) της Λήμνου τον Μάιο του 1904 και περιγράφει τον οικογενειακό του περίγυρο. Ο πατέρας του ευκατάστατος έμπορος υφασμάτων, η μητέρα του δασκάλα. Στη συνέχεια επισημαίνει ένα σπουδαίο γεγονός που προξενεί εντύπωση. Πρόκειται για τον πολιτικό προσανατολισμό του Ηλιού που μαγνητίζεται από την οντότητα του προχωρημένου για την εποχή του Αλεξάνδρου Παπαναστασίου, του σπουδαίου πολιτικού που πίστευε στον δημοκρατικό σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της Ελλάδας και που, ως πρωθυπουργός της χώρας, την 25η Μαρτίου 1924 ανακήρυξε την πρώτη Δημοκρατία της Ελλάδας με ψήφισμα της Εθνοσυνέλευσης που επικυρώθηκε με το δημοψήφισμα της 13ης Απριλίου 1924.
Ο συγγραφέας λοιπόν του βιβλίου ορθώς τονίζει ότι ενώ ο Φίλιππος Ηλιού, πατέρας του νεαρού τότε Ηλία, υποστήριζε ενεργώς το κόμμα των φιλελευθέρων του Ελευθερίου Βενιζέλου και ενώ ο πεθερός του Γεώργιος Καλδής, εκλέχθηκε βουλευτής του ιδίου κόμματος το 1915, 1920, 1923 και 1926, ο ίδιος ο Ηλίας ακολουθεί τελικά το κόμμα του ριζοσπάστη σοσιαλδημοκράτη Παπαναστασίου με τον οποίο μάλιστα σχετίζεται προσωπικά από το 1923, όταν ήταν 19 ετών φοιτητής Νομικής στην οποία είχε εγγραφεί το 1922. Συμμετέχει στις εθνικές εκλογές του 1932 και του 1936 ως υποψήφιος βουλευτής του «Εργατικού-Αγροτικού Κόμματος» του Παπαναστασίου, χωρίς επιτυχία σε απόλυτη όμως «ταύτιση με την πολιτική του συνείδηση», όπως λέει και ο Μπρακατσούλας.
Στο βιβλίο αφιερώνονται διάφορα κεφάλαια στο συγγραφικό έργο του Ηλιού. Πολύ νωρίς ως φοιτητής γίνεται ο «Βενιαμίν» της συντροφιάς των τακτικών συντακτών του περίφημου περιοδικού των δημοτικιστών «Νουμάς». Ικανός γνώστης της γαλλικής γλώσσας, επιδίδεται σε μεταφράσεις διαφόρων έργων διασήμων διανοουμένων (Ζολά, Ζορές, Καρλάιλ, κ.α.) δημοσιεύει όμως και δικά του έργα-κυρίως δοκίμια. Η αρχαιογνωσία του, του παρέχει την ευχέρεια να μεταφράσει κείμενα αρχαίων συγγραφέων όπως του ρήτορα Αισχίνη και του Αριστοτέλη τη ρητορική.
Το 1980 εκδόθηκε το δοκίμιο του Ηλιού με τίτλο «Το Μήνυμα του Θουκυδίδη». Πρόκειται για σημαντικότατο έργο χρήσιμο για τους μελετητές του Μεγάλου Ιστορικού που ήταν- όπως λέει ο ίδιος ο Ηλιού-«ο πρώτος στον κόσμο ιστορικός που παραμέρισε τον μύθο και την ανεκδοτολογία στην ιστορία». Ο Θουκιδίδης άφησε το μήνυμά του για τους επερχόμενους ότι το έργο του «Κτήμα ες αιεί μάλλον ή αγώνισμα ες το παραχρήμα ακούειν ξύγκειται». Το δοκίμιό του ο Ηλιού το συνέγραψε από το 1968 μέχρι το 1979 με μεγάλες διακοπές λόγω της κράτησής του από τη Χούντα στο νοσοκομείο των φυλακών Αβέρωφ. Πρέπει να προσθέσω ότι το βιβλίο του Ηλιού περιέχει ενδελεχή μελέτη για τον αρχαιοελληνικό διαφωτισμό. (Στην βιβλιογραφία του δοκιμίου αναφέρεται και το έργο του Βασίλη Μπρακατσούλα «Ο διαφωτισμός της αρχαίας Ελλάδας, Αθήνα 1976».)
Ο Ηλίας Ηλιού διέπρεψε ως δικηγόρος και άσκησε το λειτούργημα στην αρχή στην πατρίδα του, μέχρι το 1935 οπότε εγκαταστάθηκε στην Αθήνα. Διακρίθηκε για τον πλούτο των γνώσεων, για τη βαθύτητα του στοχασμού του, για τη σαφήνεια των απόψεών του, για την ευρύτητα της νομικής σκέψης και για τον άψογο χειρισμό του προφορικού αλλά και του γραπτού λόγου. Αναγνωρίσθηκε ως δικανικός ρήτορας με ακαταμάχητη επιχειρηματολογία. Συμμετείχε σε πολλές δίκες ολοκλήρου του φάσματος του δικαίου. Αργότερα υπερασπίσθηκε διωκομένους αγωνιστές, όπως τον Μενέλαο Λουντέμη, τον Μανώλη Γλέζο, τον Χαρίλαο Φλωράκη κ.ά.
Στο βιβλίο εκτίθεται διεξοδικά η μεγάλη περιπέτεια της ζωής του Ηλιού. Μετά την αντίσταση στην οποία συμμετείχε κατά την κατοχή με την ένταξή του το 1942 στο ΕΑΜ και μετά την απελευθέρωση εκτοπίζεται από το 1947 μέχρι το 1951 σε διάφορα νησιά (Ικαρία, Μακρόνησο, Αϊ –Στράτη). Οι σελίδες του βιβλίου απεικονίζουν ρεαλιστικά τις συνθήκες της εποχής εκείνης των πρώτων μεταπολεμικών χρόνων αλλά και της περιόδου του Απριλιανού ζόφου- όταν ήταν έγκλειστος με τον συγγραφέα αυτού του βιβλίου στη Γυάρο.
Τα μαρτύρια της ψυχολογικής αλλά και σωματικής βίας τα αντιμετωπίζει με καρτερικότητα. Ο συγγραφέας παραθέτει την φράση του ίδιου του Ηλιού, που αναφέρει: «Δεν υπέκυψα στα βασανιστήρια όχι τόσο από σωματική ευρωστία, όσο από πείσμα ενός αξιοπρεπούς διανοούμενου».
Η θεωρητική προετοιμασία της πολιτικής δράσης του Ηλιού εκτίθεται σε κεφάλαια του βιβλίου, όπου παρατίθενται τα άρθρα του στο περίφημο περιοδικό «Ανταίος» της εταιρίας ΕΠΑΝ (Επιστήμη-Ανοικοδόμηση). Ο Μπρακατσούλας έχει άμεση αντίληψη της συμβολής του περιοδικού αυτού, αφού υπήρξε και ο ίδιος μέλος του σωματείου και συνεργάτης του Ανταίου. Τα άρθρα του Ηλιού, αφορούν στην Οργάνωση της Πολιτείας, ως βασικό πρόβλημα της νεοελληνικής ανοικοδόμησης.
Στη συνέχεια εκθέτει αναλυτικά όλες τις μορφές της δράσης του Ηλιού στην Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ). Την 1η Αυγούστου 1951 ιδρύεται η ΕΔΑ από τον παλαίμαχο πολιτικό, σεβάσμιο Ιωάννη Πασαλίδη, μαζί με τον Μιχαήλ Κύρκο, Σταύρο Κανελόπουλο κ.α. και την 15η Αυγούστου 1951 ιδρύεται η Ενιαία Δημοκρατική Νεολαία (ΕΔΝΕ) της οποίας δραστήριο μέλος υπήρξε ο Βασίλης Μπρακατσούλας, όπως ήδη αναφέρθηκε.
Όλες οι βαθμίδες και οι σταθμοί της δράσης του Ηλιού περιπτωσιολογικά μνημονεύονται στις σελίδες του βιβλίου που δημιουργούν πραγματική ιστορία της χώρας μας εκείνης της περιόδου. Ο πολιτικός Ηλιού, διακρίνεται για το μειλίχιο ύφος και για τη σοφία σκέψης. Προβάλλεται γαλήνιος και πατρικός με αφάνταστη εργασιακή αντοχή και ενεργητικότητα. Πολιτικός του μέτρου και της ευθύνης. Διακρίνεται επίσης για το χιούμορ του.
Η πρώτη εκλογή του Ηλιού ως βουλευτή γίνεται τη 9-9-1951 όταν είναι εξόριστος στον Αϊ-Στράτη και προσέρχεται μαζί με άλλους συντρόφους του για να ορκισθεί με δεκαπενθήμερη άδεια. Η εκλογή εκείνη για τους κρατούμενους και τους εξόριστους ακυρώνεται από το Εκλογοδικείο στις 8-12-1951, και τις θέσεις τους καταλαμβάνουν άλλοι (Ι. Πασαλίδης, Μιχ. Κύρκος, Αντ. Μπριλλάκης, Ευφραιμίδης κ.α.). Επακολουθεί η εκλογή του Ηλιού στις Εθνικές Εκλογές της 9ης Φεβρουαρίου 1956. Έκτοτε και μέχρι την 20η Απριλίου 1967 ασκεί το έργο του κοινοβουλευτικού εκπροσώπου της ΕΔΑ. Οι εκλογές της 11ης Μαΐου 1958 αποτελούν σπουδαίο γεγονός, αφού η ΕΔΑ με ποσοστό 24,4% εκλέγει 79 βουλευτές και καθίσταται αξιωματική αντιπολίτευση. Η αναμφισβήτητα μεγάλη νίκη της ΕΔΑ, λίγα χρόνια μετά τον εμφύλιο και τις διώξεις τονίζεται ιδιαίτερα από τον συγγραφέα, ο οποίος όμως, αντικειμενικά κρίνοντας τα πράγματα, επισημαίνει ότι η ηγεσία επαναπαυθείσα με τον θρίαμβο, δεν επέδειξε ευλυγισία και ελαστικότητα κινήσεων, τακτικής και στρατηγικής και γι’αυτό δεν επιτεύχθηκε η συνεργασία με τον ευρύτερο δημοκρατικό χώρο και ιδιαίτερα με την Ένωση Κέντρου, ανεξάρτητα από τα σφάλματα των άλλων, με αποτέλεσμα τη δημιουργία έκτοτε του διπόλου των δύο κομμάτων που εναλλάσσονται στην εξουσία. Επακολουθούν οι εκλογές βίας και νοθείας στις 29-10-1961. Ο συγγραφέας αναφέρει ορισμένα περιστατικά και παραθέτει αδιάσειστα στοιχεία που δίνουν την δυνατότητα να συντίθεται η πραγματική εικόνα των συνεπειών της ανωμαλίας.
Επακολουθεί η δολοφονία του Λαμπράκη, η παραίτηση Κων/νου Καραμανλή, οι εκλογές της 3-11-1963 και της 16-2-1964 κατά τις οποίες ο Ηλίας Ηλιού εκλέγεται την πρώτη φορά πάλι ως βουλευτής Λέσβου, τη δεύτερη Αθηνών. Επικρατεί πλήρως η Κυβέρνηση Κέντρου. Επακολουθεί όμως η ρήξη με τα ανάκτορα και η αποστασία. Η διορατικότητα και οι προφητικές προειδοποιήσεις του Ηλιού για επικείμενο πραξικόπημα εξαίρονται από τον συγγραφέα ο οποίος παραθέτει μάλιστα τον περίφημο «πεντάλογο» της ΕΔΑ όπως αποκαλείται η πρόταση πέντε σημείων για την έξοδο από την κρίση που αναλύονται από τον Ηλιού στη Θεσσαλονίκη στις 16 Φεβρουαρίου 1966.
Την 21η Απριλίου 1967 ο Ηλιού συλλαμβάνεται και προπηλακίζεται στον Ιππόδρομο. Εξορίζεται στη Γυάρο, όπου αρρώστησε και μεταφέρεται στον Ευαγγελισμό και μετά στο Νοσοκομείο των φυλακών Αβέρωφ, όπου παραμένει φυλακισμένος μέχρι το 1970.
Μετά την απαλλαγή της χώρας από το δικτατορικό καθεστώς και την αποκατάσταση της δημοκρατίας ο Ηλιού εκλέγεται πρόεδρος της ΕΔΑ τον Αύγουστο του 1974. Ο Ιωάννης Πασαλίδης είχε πεθάνει το 1968 ενώ βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό. Ο Ηλιού εκλέχθηκε στη Βουλή τόσο το 1974 με τον ευκαιριακό συνασπισμό της Ενωμένης Αριστεράς όσο και το 1977 με τη συμμαχία των Αριστερών Προοδευτικών Δυνάμεων, αλλά, όπως λέει ο Μπρακατσούλας, «η μοναχική φωνή του με όση προσοχή και αν ακούγονταν δεν ήταν εφικτό να επηρεάσει τις εξελίξεις». Αποσύρεται από την ενεργό πολιτική λίγο πριν τις εκλογές του 1981. Πέθανε τον Ιανουάριο του 1985.
Καθ’ όλη την διάρκεια της μακρόχρονης θητείας του υπήρξε αγαπητός στους φίλους και σεβαστός στους αντιπάλους του.
Στο βιβλίο παρατίθενται αγορεύσεις του Ηλιού στα Δικαστήρια. Αποτελούν πραγματικά δοκίμια δικανικού λόγου διδακτικά για τους μεταγενέστερους. Οι αγορεύσεις του στη Βουλή αποτελούν υπόδειγμα κοινοβουλευτικού λόγου.
Ο Μπρακατσούλας χειρίζεται με αντικειμενικότητα και ευαισθησία το θέμα των σχέσεων του Ηλιού με το ΚΚΕ, τόσο κατά την παρανομία όσο και μετά τη νομιμοποίησή του καθώς και το γεγονός της «σχετικής και σταδιακής αποστασιοποίησής του από την κομμουνιστική ορθοδοξία». Και μετά τη διάσπαση του 1968 «παρέμεινε εκπρόσωπος μιας τρίτης μειοψηφικής τάσης που διεκδίκησε τη συνέχεια της ΕΔΑ η οποία προσέβλεπε στην υπέρβαση του διχασμού και στην ανασυγκρότηση ενός ευρύτερου ενωτικού σχήματος. Στόχος που στη συγκυρία της μεταπολίτευσης αποδείχθηκε ανέφικτος». Ο Μπρακατσούλας τονίζει επίσης ότι οι πολιτικοί και κοινωνιολογικοί προβληματισμοί του Ηλιού δεν περιορίζονται μόνο σε θέματα συγκυρίας. Τον απασχολούσαν επίσης τα γενικότερα και κρίσιμα προβλήματα της εφαρμοσμένης μαρξιστικής θεωρίας. «Χαρακτηριστικό παράδειγμα του προβληματισμου», λέει ο Μπρακατσούλας, «ήταν η ομιλία του στην πρώτη εβδομάδα Σύγχρονης (μαρξιστικής) σκέψης τον Μάιο 1965 με αντικείμενο την ανάγκη προσαρμογής του πολιτικού λόγου και του πολιτικού στόχου της Αριστεράς στις μεταβολές της κοινωνικής υποδομής και κυρίως στη δυναμική που οι μεταβολές αυτές προδιαγράφουν».
Παρά τον περιορισμό του χρόνου, θεωρώ αναγκαία την παράθεση μερικών παραγράφων από το «επίμετρο» του βιβλίου όπου συμπυκνωτικά αποδίδεται από τον συγγραφέα η πραγματική μορφή του μεγάλου πολιτικού και διανοουμένου:
«Ο Ηλίας Ηλιού υπήρξε μια από τις λαμπερές και εμβληματικές προσωπικότητες της Ελληνικής Αριστεράς του 20ού αιώνα, ο κορυφαίος κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος στα πέτρινα μετεμφυλιακά χρόνια, ο οποίος συνδύαζε τη σταθερή υπεράσπιση των κατατρεγμένων και την αγωνιστική διεκδίκηση με την τεκμηριωμένη ανάλυση της συγκυρίας και την πολιτική ορθοφροσύνη. Χαρακτηριστικά που οφείλονται εκτός των άλλων και στο γεγονός ότι η ένταξη του Ηλία Ηλιού στην Αριστερά δεν υπήρξε ούτε άμεση προέκταση της κοινωνικής του προέλευσης, ούτε μια νεανική παρόρμηση, αλλά η σταδιακή κατάληξη μιας πολύχρονης διαδρομής όπου συνέκλιναν η πνευματική εγρήγορση, η επιστημονική κατάρτιση, η συνειδητή επιλογή της συμπόρευσης με τους αδικημένους και κυρίως ο βαθύς σεβασμός της ανθρώπινης αξιοπρέπειας».
(Η εκδήλωση παρουσίασης του βιβλίου έγινε το Σάββατο 23 Μαρτίου στην αίθουσα του ΟΥΗΛ).
Γιάννης Διαμαντής
