Στο σημερινό μας σημείωμα θα αναλύσουμε μία φωτογραφία της παλιάς Λάρισας, η οποία απεικονίζει τμήμα από το κτίριο του Μπουρμαλί Τζαμί και τον περίτεχνο μιναρέ του. Το τζαμί αυτό ήταν σε ένα από τα κεντρικότερα σημεία της Γενί Σεχίρ (Νέα Πόλη), όπως ονόμαζαν επίσημα τη Λάρισα οι Οθωμανοί. Βρισκόταν ακριβώς στην περιοχή όπου σήμερα έχει καταλάβει ο κινηματογράφος «Βικτώρια». Η φωτογραφία έχει δημοσιευθεί στο βιβλίο «Λάρισα. Εικόνες του χθές» [2] και χρονολογείται στα 1940.
Την ονομασία Μπουρμαλί Τζαμί την οφείλει στην ανάγλυφη σπειροειδή κεραμοπλαστική μορφή με την οποία είχε διακοσμηθεί ο βασικός κορμός του μιναρέ. Ο ιδρυτής του, όπως και η χρονολογία κατασκευής του δεν μας έχουν διασωθεί. Πάντως το 1668 που πέρασε από τη Λάρισα ο Οθωμανός περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί το περιέγραψε [3]. Βρισκόταν στον Καραγάτς Μαχαλά (σημερινή συνοικία Αγίου Κωνσταντίνου), μια περιοχή η οποία επί Τουρκοκρατίας κατοικείτο ως επί το πλείστον από Οθωμανούς. Μετά την απελευθέρωση της Λάρισας και μέχρι την ανταλλαγή των πληθυσμών το 1924 το χρησιμοποιούσαν κατ’ εξοχήν οι άρρενες μουσουλμάνοι της Λάρισας, εν αντιθέσει με το Γενί Τζαμί της πλατείας Ανακτόρων, το οποίο χρησιμοποιούσαν συνήθως οι γυναίκες.
Εκτός από τη δημοσιευόμενη φωτογραφία, έχουμε και άλλες δύο απεικονίσεις του ίδιου τεμένους. Η μία προέρχεται από ένα σχέδιο που φιλοτέχνησε ο Αγήνορας Αστεριάδης το 1940 [4] και η άλλη είναι χρωμολιθόγραφη φωτογραφία αποτυπωμένη σε επιστολικό δελτάριο του βιβλιοχαρτοπώλη και τυπογράφου Γεωργίου Βελώνη [5].
Από τις απεικονίσεις αυτές, αλλά και από μαρτυρίες ανθρώπων που το γνώρισαν πριν την καταστροφή του, συμπεραίνεται ότι κατασκευαστικά ήταν ένα απλό τζαμί, όπως τα περισσότερα της Λάρισας. Επρόκειτο για μια αίθουσα τετράγωνη, καλυμμένη με στέγη από κεραμίδια. Η τοιχοποιία του ήταν ισχυρή και σε πολλά σημεία είχαν χρησιμοποιηθεί αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία αποκαλύφθηκαν κατά την κατεδάφιση του τζαμιού το 1960. Εκείνο «όμως» που του πρόσθετε ιδιαίτερη αίγλη ήταν ο όμορφος μιναρές του. Εδραζόταν σε μια ψηλή και ογκώδη βάση και ήταν διακοσμημένος με πλίνθους σε μορφή ψαροκόκαλου. Η διάταξη αυτή των πλίνθων δημιουργούσε στον κορμό του μιναρέ την εντύπωση περιστροφικής (ελικοειδούς) κίνησης. Με μια προσεκτική παρατήρηση της δημοσιευόμενης εικόνας θα διαπιστώσετε τη μορφή της διάταξης αυτής. Ψηλότερα βρισκόταν ένας καλαίσθητος εξώστης και ο μιναρές κατέληγε σε μια ιδιόμορφη βαθμιδωτή ημισφαιρική απόληξη. Το τέμενος μαζί με τον αύλειο χώρο του περιβάλλονταν από ψηλό τοιχίο.
Μετά την αποχώρηση των Τούρκων των 1924 το τζαμί περιήλθε, όπως ήταν φυσικό, σε θρησκευτική αχρηστία. Ο γνωστός Λαρισαίος γαιοκτήμονας Βασίλειος Αρσενίδης (1875-1944) [6] βρήκε την ευκαιρία και χρησιμοποίησε τους χώρους του ως αποθήκη σιτηρών, αλλά ο μεγάλος σεισμός της 1ης Μαρτίου του 1941 κατακρήμνισε τον μιναρέ και προξένησε σοβαρές ρηγματώσεις στους τοίχους του τεμένους. Το κτίσμα χαρακτηρίστηκε από τους ειδικούς ως ετοιμόρροπο και το 1960 κατεδαφίστηκε. Αργότερα το οικόπεδο περιήλθε στην ιδιοκτησία του Μιχάλη Τζεζαϊρλίδη, ο οποίος στη θέση αυτή κατασκεύασε, όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, τον κινηματογράφο «Βικτώρια».

.......................................................
[1]. Τον Σεπτέμβριο του 1669 έφθασε στη Λάρισα ο Αγγλος περιηγητής Edward Brown (1642 – 1708) και όπως γράφει στο οδοιπορικό του που έχει τον τίτλο «A brief Account of some Travels in Hungaria, Serbia, Bulgaria, Macedonia, Thessaly... Λονδίνο (1673)» : «... μου δόθηκε η ευκαιρία να επισκεφθώ την οθωμανική αυλή, που τότε και από πολύ καιρό πριν, βρισκόταν στη Λάρισα, μια φημισμένη παλαιά πόλη της Θεσσαλίας».
[2]. Λάρισα. Εικόνες του χθες. Φωτογραφίες Τάκη Τλούπα, κείμενο Νίκος Νάκος. Λάρισα, Γ΄ έκδοση (2003), σελ. 77.
[3]. Παλιούγκας Θεόδωρος, Η Λάρισα κατά την Τουρκοκρατία (1423-1881), τόμ. Α΄, Λάρισα (1996), σελ. 285-288.
[4]. Αστεριάδης Αγήνωρ, Λάρισα. Τέσσερες ακουαρέλλες και τριάντα τρία σχέδια. Εισαγωγή του Κίτσου Α. Μακρή, επιμέλεια του Α. Τάσσου, Αθήνα (1978), αριθ. σχεδίου 11.
[5]. Το τυπογραφείο του Γεωργίου Βελώνη βρισκόταν στη γωνία των σημερινών οδών Κύπρου και Ασκληπιού, απέναντι από το φαρμακείο του Δημητρίου Κυλικά. Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 κυκλοφόρησε μια σειρά 25 αριθμημένων χρωμολιθόγραφων καρτών εξαιρετικής τέχνης, η εκτύπωση των οποίων είχε γίνει στο εξωτερικό. Οι φωτογραφίες ήταν χρονικά διαφόρων εποχών και απεικόνιζαν τοπία της Λάρισας, των Τεμπών, των Τρικάλων και των Μετεώρων. Το συγκεκριμένο επιστολικό δελτάριο φέρει τον αριθμό 24.
[6]. Ήταν γιος του κοσμηματοπώλη και γαιοκτήμονα Νικολάου Αρσενίδη (1840-1883) και της Φανής Σκαλιώρα. Εκτός από τη διαχείριση της μεγάλης κτηματικής του περιουσίας, ασχολήθηκε και με τα κοινά. Υπήρξε για πολλά χρόνια δημοτικός σύμβουλος και τον Ιανουάριο του 1924 διορίστηκε δήμαρχος Λαρίσης. Βλέπε: Γρηγορίου Αλέξανδρος, Βασίλειος Αρσενίδης (1875-1944). Ο οραματιστής δήμαρχος Λάρισας του μεσοπολέμου, εφ. «Ελευθερία», Λάρισα, φύλλο της 1ης Νοεμβρίου 2015.

Από τον Νίκο Παπαθεοδώρου
nikapap@hotmail.com