Ο ναός αυτός υπήρξε ο κεντρικός ναός του Τυρνάβου κατά τους τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας που έχουμε πληροφορίες. Μάλιστα κατά διαστήματα υπήρξε και μητροπολιτικός ναός, γιατί είναι γνωστό ότι πολλές φορές ο μητροπολίτης Λαρίσης για μεγάλα χρονικά διαστήματα διέμενε στον Τύρναβο, επειδή «οι Λαρισαίοι Τούρκοι είναι μισόχριστοι εις άκρο και θηριώδεις ...ανυπόφορο τούς είναι να ιδούν μπροστά τους ιερέα ή καλόγηρο με το σχήμα του επαγγέλματός του. Ο ίδιος ο μητροπολίτης κάθεται όλο εις τον Τούρναβο με όλα του τα φερμάνια ... είς τον Τούρναβο οι εγκάτοικοι Τούρκοι είναι πολλά ολίγοι, όλοι σχεδόν είναι Ρωμαίοι»[1]. Εξ άλλου στον κώδικα αρ. 1472 της Μητροπόλεως Λαρίσης, ο οποίος βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη και περιέχει διάφορες εκκλησιαστικές πράξεις της περιόδου 1547-1868, αναφέρεται συχνά ότι στο ναό του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στον Τύρναβο συγκεντρώνονταν οι επίσκοποι της μητροπολιτικής περιφέρειας Λαρίσης για την εκλογή νέων επισκόπων. Η παλαιότερη καταγραφή του κώδικα αυτού είναι του έτους 1647.
Για τον ναό αυτό κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας μας άφησε πολύτιμες πληροφορίες ο Γάλλος περιηγητής Leon Heuzey, ο οποίος επισκέφθηκε τον Τύρναβο το 1858. Μάλιστα μας διέσωσε και την κτητορική επιγραφή της αγιογράφησης του ναού, η οποία έχει ως εξής: ΑΡΧΙΕΡΑΤΕΥΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΕΣΤΑΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΤΗΣ ΑΓΙΩΤΑΤΗΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΛΑΡΙΣΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ ζροα΄ [=1663]. Επίσης ο Heuzey αναφέρει ότι μελέτησε και δύο ελληνικές επιγραφές λαξεμένες σε μάρμαρο. Η μία ήταν μεγάλη, βρισκόταν σε ένα από τα σκαλοπάτια του σύνθρονου, στο Ιερό Βήμα και περιείχε ψήφισμα του «Λαού των Φαλανναίων» προς τιμή κάποιου ξένου ευεργέτη. Η άλλη βρισκόταν στην αυλή του ναού και ήταν αφιερωμένη στον «Κερδώο Απόλλωνα». Οι επιγραφές αυτές δυστυχώς δεν σώζονται σήμερα.
Ανατολικά του ναού βρισκόταν το κτίριο όπου στεγαζόταν η περίφημη Ελληνική Σχολή του Τυρνάβου, η οποία ήκμασε από τον 17ο έως και τον 19ο αιώνα και της οποίας το κτίριο ήταν νεόδμητο κατά το 1702, όπως αναφέρεται σε επίγραμμα που υπάρχει στο χειρόγραφο βιβλίο «Λευχειμονούσα Ρητορική» του Αναστασίου Παπαβασιλόπουλου. Στη Σχολή αυτή ως γνωστόν είχαν διδάξει φωτισμένοι δάσκαλοι, όπως ο Μάρκος Πορφυρόπουλος, ο Αναστάσιος Παπαβασιλόπουλος, αργότερα ο Ιωάννης Πέζαρος και πολλοί άλλοι και σ’ αυτή μαθήτευσε ο Κωνσταντίνος Κούμας. Σήμερα στη θέση της Σχολής έχει διαμορφωθεί πλατεία, ενώ ο ναός του Αγίου Ιωάννου ανακαινίσθηκε εκ βάθρων το 1904. Ο νέος ναός ήταν ευρύτερος του προηγούμενου και αρχιτεκτονικά είχε τη μορφή σταυρεπίστεγης βασιλικής με τρούλο. Είναι δηλαδή της ίδιας περιόδου με τον προπολεμικό ναό του Αγίου Αχιλλίου στη Λάρισα[2]. Από τον παλαιότερο ναό της τουρκοκρατίας διασώζονταν μέχρι το 2010 ο δεσποτικός θρόνος, καθώς και οι εικόνες του Δωδεκάορτου και της Μεγάλης Δεήσεως, οι οποίες προέρχονταν από το παλαιό Τέμπλο του 17ου αιώνα.
Στη συνέχεια θα περιγράψουμε τον δεσποτικό θρόνο, ο οποίος βρισκόταν εν χρήσει στο ναό του Αγίου Ιωάννου μέχρι την πυρκαγιά του 2010. Είχε τη μορφή ενός απλού, τετράπλευρου, ψηλού επίπλου, με πολύ όμορφα διακοσμητικά στοιχεία στην επιφάνειά του εσωτερικά και εξωτερικά. Ήταν κατασκευασμένος από ξύλο καστανιάς και όπως διακρίνεται και στη φωτογραφία, ήταν διακοσμημένος με ένθετα μικρά φύλλα από μάργαρο (σεντέφι) σε διάφορους συνδυασμούς. Αναπαριστούσαν πολύκλαδα φυτά με φύλλα και άνθη, ζώα (πτηνά, λέοντες), καθώς και διάφορα γεωμετρικά σχήματα. Ιδιαίτερα διακοσμημένη ήταν η πλάτη του θρόνου, δηλ. η εσωτερική πίσω πλευρά του θρόνου. Πάνω από το στερεωμένο ερεισίνωτο (κάθισμα), απεικονιζόταν με την τεχνική ένθετου υλικού πάνω στο ξύλο, δικέφαλος αετός, πιο πάνω δοχείο γεμάτο με κλαδιά από φύλλα και άνθη και στο ψηλότερο σημείο, στη θέση που σήμερα τοποθετείται η εικόνα του Μεγάλου Αρχιερέως, υπήρχε ζωγραφισμένη μορφή αγίου, προφανώς του Χριστού, με ανοικτά τα χέρια σε στάση δεήσεως, απεικόνιση συχνή στους παλαιοχριστιανικούς χρόνους. Η εικόνα λόγω της πολυκαιρίας ήταν σκοτεινή και δυσδιάκριτη σε διευκρινιστικές λεπτομέρειες. Η σκοτεινή εικόνα περιβάλλονταν από σταυρούς, εξαπτέρυγα, πτηνά, λέοντες και φυτικό διάκοσμο. Η διακόσμηση αυτή στη θέση του θρόνου που υπήρχε στην εκκλησία του Άγ. Ιωάννη στον Τυρνάβο δεν απαντάται συχνά.
Ο λαϊκός τεχνίτης του δεσποτικού θρόνου είχε καταφέρει να ξεδιπλώσει όλη την καλλιτεχνική του επιδεξιότητα σ’ αυτό το απλό έπιπλο και να του δώσει μια ιδιαίτερη ομορφιά. Ανάλογος δεσποτικός θρόνος της ίδιας εποχής και μάλιστα με παραπλήσια διακοσμητικά θέματα, υπάρχει στο καθολικό της μονής Μεταμορφώσεως στα Μετέωρα. Ίδιας τεχνοτροπίας, αλλά μεγαλοπρεπέστερος σε μέγεθος, με πλουσιότερη διακόσμηση και χρονικά προγενέστερος κατά μερικές δεκαετίες του θρόνου του Τυρνάβου, είναι ο αντίστοιχος θρόνος στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου στη Κωνσταντινούπολη, ο οποίος διατηρείται εν χρήσει και σε πολύ καλή κατάσταση. Είναι έργο του πατριάρχου Ιερεμίου Β΄ του Τρανού (1572-1595), ο οποίος πιο πριν είχε διατελέσει μητροπολίτης Λαρίσης.
Από ιστορικής απόψεως το ενδιαφέρον του θρόνου στην εκκλησία του Αγ. Ιωάννου στον Τύρναβο εστιαζόταν στην επιγραφή, η οποία ήταν ανεπτυγμένη ψηλά στις τρεις από τις τέσσερις εξωτερικές επιφάνειές του, ακριβώς κάτω από το ξύλινο γείσο. Ξεκινούσε από την ανατολική πλευρά, συνεχιζόταν στη βόρεια και κατέληγε στη δυτική. Ήταν μεγαλογράμματη, συνεχόμενη, ανορθόγραφη και ανέφερε τα εξής:
+ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΘΡΟΝΟ ΓΕΓΟΝΕ ΗΣ ΝΑΟΝ ΤΟΥ ΗΟΑΝΟΥ, στην ανατολική πλευρά
+ ΣΗΝΔΡΟΜΗΣ ΚΕ ΕΞΟΔΟΥ ΠΑΡΑ ΘΕΟΦΗΛΕΣΤΑΚΤΟΥΝ, στη βόρεια πλευρά
+ ΔΗΟΝΗΣΗΟΥ ΛΑΡΗΣΗΣ ΕΤΟΥΣ αψξδ΄. (1664), στη δυτική πλευρά.
Όπως ανέφερε η επιγραφή, ο θρόνος ήταν δωρεά του μητροπολίτου Λαρίσης Διονυσίου. Όσον αφορά τη χρονολογία, κατά καιρούς, ειδικά πριν συντηρηθεί ο θρόνος, είχαν γίνει διαφορετικές αναγνώσεις, ειδικά στα δύο τελευταία γράμματα. Όμως ο καθαρισμός κατά τη συντήρηση, η τεχνική των ένθετων φύλλων μάργαρου και η σύγκριση με άλλους χρονολογημένους θρόνους, βοήθησε τους ειδικούς να τον χρονολογήσουν στην περίοδο του 1664.
Ο δωρητής μητροπολίτης Διονύσιος είναι ο ίδιος που αναφέρει ο Heuzey στην επιγραφή αγιογραφήσεως του ναού αυτού. Πρόκειται για τον Διονύσιο Δ΄ Μουσελίμη ή Βυζάντιο ή Κομνηνό, ο οποίος αρχιεράτευσε από το 1662 έως το 1671.
Κατά τη διάρκεια της ποιμαντορίας του εδώ στη Λάρισα, η οποία διήρκησε εννέα χρόνια, γνωρίσθηκε με τον περίφημο λόγιο μοναχό Ευγένιο Γιαννούλη τον Αιτωλό από το μοναστήρι της Αγίας Παρασκευής στα Βραγγιανά των Αγράφων, περιοχή η οποία ανήκε την περίοδο εκείνη στη δικαιοδοσία της Μητρόπολης Λαρίσης. Μαζί του διατηρούσε τακτική αλληλογραφία, μέρος της οποίας έχει διασωθεί.
Τον Οκτώβριο του 1671 εξελέγη οικουμενικός πατριάρχης. Την τελετή της ενθρόνισης έτυχε να παρακολουθήσει και ο Άγγλος περιηγητής John Covel (1638-1722), ένας ευρυμαθής αγγλικανός κληρικός, γιατρός, φιλόλογος και γνώστης της ελληνικής γλώσσας. Είχε πάει στην Κωνσταντινούπολη το 1670 ως διπλωμάτης κοντά στον πρέσβη της Αγγλίας και έμεινε εκεί επί επτά χρόνια. Τις εντυπώσεις από τη δραστηριότητά του στην Ανατολή τις κατέγραφε σε χειρόγραφα. Το 1893, διακόσια και πλέον χρόνια αργότερα, αποσπάσματα των απομνημονευμάτων του εκδόθηκαν με τον τίτλο «Ημερολόγια»[3]. Στο βιβλίο αυτό περιγράφει και την τελετή της ενθρόνισης του Λαρίσης Διονυσίου Δ’ του Μουσελίμη σε οικουμενικό πατριάρχη[4].
Ο ιστορικός της Λάρισας Επαμεινώνδας Φαρμακίδης γράφει για τον σπουδαίο αυτόν ιεράρχη: «εγκρατής ών της τε οθωμανικής και της αραβικής φιλολογίας, είχε ψυχήν και παιδείαν ελληνικήν, φρόνημα γενναίον, ορθόδοξον θεοσέβειαν και εμπειρίαν των θείων Γραφών, ών συνάμα και θερμότατος ζηλωτής της εκκλησιαστικής ευταξίας»[5].
------------
[1]. Δημητριείς (Γρηγόριος Κωνσταντάς και Δανιήλ Φιλιππίδης), Νεωτερική Γεωγραφία, Βιέννη (1791).
[2]. Ο προπολεμικός ναός του Αγ. Αχιλλίου είχε την ίδια περίπου αρχιτεκτονική μορφή και είχε εγκαινιασθεί τον Σεπτέμβριο του 1907 από τον μητροπολίτη Αμβρόσιο Κασσάρα.
[3]. Extracts from the diaries of Dr. John Covel (1670-1679) στο «Early voyages and travels in the Levant». Επιμέλεια Bent J. Th., London (1893).
[4]. Jean-Pierre Grelois: Dr. John Covel. Voyages en Turquie (1670-1677), Paris (1998).
[5]. Φαρμακίδης Επαμεινώνδας. Η Λάρισα από των μυθολογικών χρόνων μέχρι της προσαρτήσεως αυτής εις την Ελλάδα (1881). Τοπογραφική και Ιστορική μελέτη, Βόλος (1926) σελ. 100.
