Από τον Βασίλειο Στεργιούλη, Θεολόγο
Το Σάββατο πριν από την Κυριακή των Απόκρεω, όπως και το πριν από την Κυριακή της Πεντηκοστής ονομάζονται ψυχοσάββατα, επειδή είναι τα κατεξοχήν αφιερωμένα στη μνήμη και στις ψυχές των αδελφών μας που έφυγαν από τον μάταιο αυτό κόσμο.
Τα δύο αυτά Σάββατα οι πιστοί κατακλύζουν τους ναούς και τα κοιμητήρια, σε σημείο που τα τελευταία να φαντάζουν πολιτεία. Πολιτεία ζώντων στους τάφους των νεκρών. Ευτρεπίζουν τους τάφους ανάβουν τα κεριά και τα καντήλια τους και σταυροκοπένται με συγκίνηση τη στιγμή που ο ιερέας μνημονεύει τα ονόματα των προσφιλών τους νεκρών. Τα δύο αυτά Σάββατα, οι ναοί εμφανίζουν μία άλλη όψη καθώς φωταγωγούνται από τις φλόγες των κεριών που είναι αναμμένα στα πιάτα των κολλύβων.
Αλλά και τα λοιπά Σάββατα του χρόνου είναι αφιερωμένα στην τιμή και μνήμη των νεκρών. Γι’ αυτό και προτιμώνται για την τέλεση μνημοσύνων. Παλιότερα μάλιστα υπήρξε διαμάχη στην Εκκλησία. Είναι το γνωστό ζήτημα των Κολλυβάδων, που εξέφραζαν το υγιές, συντηρητικό και αυστηρώς ορθόδοξο πνεύμα. Και υποστήριζε ότι τα μνημόσυνα πρέπει να τελούνται την ημέρα του Σαββάτου και όχι την Κυριακή, που είναι ημέρα αναστάσιμη.
Η τέλεση δεήσεων υπέρ των κεκοιμημένων αποτελεί μακρά εκκλησιαστική παράδοση, η οποία ανάγει την αρχή της στην αποστολική και στη μεταποστολική εποχή. Έτσι ο Απόστολος Παύλος εύχεται υπέρ του Ονησιφόρου, ο οποίος φαίνεται δεν ζούσε τότε που έγραφε τη Β΄προς Τιμόθεον επιστολή του: «δώη αυτώ Κύριος ευρείν έλεος παρά Κυρίου εν εκείνη τη ημέρα» (Β’ Τιμοθ. 1, 18). Δηλαδή εύχεται ο Απόστολος να βρει έλεος ο Ονησιφόρος από τον Κύριο τη φοβερά ημέρα της κρίσεως.
Στον πρωτοχριστιανισμό ήταν έκδηλη η φροντίδα για την ανάπαυση των ψυχών των κεκοιμημένων. ΄Οπως μαρτυρούν οι Αποστολικές Διαταγές, κείμενα που περιλαμβάνουν τη διδασκαλία των Αποστόλων, εκφραζόταν αυτή η Φροντίδα με προσευχές και ελεημοσύνες των πιστών, που ήταν συνδεδεμένες με τη θεία λειτουργία. Μάλιστα ο ιερός Χρυσόστομος θεωρεί νομοθεσία των Αποστόλων τη μνημόνευση των αποθανόντων «επί των ιερών μυστηρίων», δηλαδή κατά τη θεία Λειτουργία. Ο Κύριλλος Ιεροσολύμων λέει ότι οι ψυχές που μνημονεύονται κατά τη θεία Λειτουργία λαμβάνουν «μεγίστην όνησιν» (=ωφέλεια). Και ο ιερός Αυγουστίνος πληροφορεί ότι ήταν έθιμο στην εποχή του να τελείται θεία Λειτουργία για ανάπαυση των ψυχών των κεκοιμημένων. Και ότι συμφώνως προς αυτό, τέλεσε και ο ίδιος θεία Λειτουργία για ανάπαυση της ψυχής της μητέρας του, λίγο μετά την κοίμησή της.
Οι Αποστολικές Διαταγές κάνουν λόγο και για «περίδειπνα» ή «μακαρίας», που παραλλήλως προς τις ελεημοσύνες και τις προσφορές υπέρ των πτωχών τελούσαν οι χριστιανοί της εποχής εκείνης στους τάφους των κοιμηθέντων. Δηλαδή παρέθεταν τράπεζες, στις οποίες παρακάθονταν, εκτός από τους συγγενείς και φίλους, οι πτωχοί, οι κληρικοί και οι ξένοι. Σε αυτές τις τράπεζες ανάγεται η αρχή των κολλύβων που προσφέρουμε σήμερα, τα οποία (κόλλυβα) έχουν και συμβολικό χαρακτήρα. Συμβολίζουν την αλήθεια της αναστάσεως των νεκρών σωμάτων. Όπως δηλαδή οι κόκκοι του σιταριού, όταν ταφούν στη γη δίνουν νέα φυτά, έτσι και από την ταφή και διάλυση των σωμάτων στη γη θα προέλθουν νέα σώματα.
Αυτή τη μακραίωνα παράδοση και πράξη της Εκκλησίας ακολουθούν πιστώς και σήμερα οι πιστοί. Την ακολουθούν, παρά τις όποιες αιτιάσεις και τα απαξιωτικά συνήθως σχόλια των δυτικοτραφών και των ορθολογιστών, που εμφανιζόμενοι ως ελεύθερα πνεύματα, απαλλαγμένα από προλήψεις και δεισιδαιμονίες, ειρωνεύονται τη λαϊκή ευσέβεια. Πρωθυπουργός δε της χώρας μας είχε εκστομίσει παλιότερα, σε επίσημη τελετή στα Ιωάννινα, την απίστευτη ειρωνεία - ράπισμα κατά της Ιεραρχίας: «Οι Σεβασμιώτατοι ... φροντίζουν δι’ εκείνους που απέρχονται. Ημείς φροντίζομεν δι’ εκείνους που έρχονται» ! Ήθελε δηλαδή να δηλώσει ότι οι Ιεράρχες μας είναι για κηδείες και μνημόσυνα. Αν ζούσε σήμερα, δεν ξέρω αν μπορούσε να προβεί σ’ αυτό τον ισχυρισμό. Σήμερα, που η Εκκλησία αναδεικνύεται, όπως πάντα, στοργική μητέρα, τροφός, οδηγός και συμπαραστάτης του ταλαιπωρημένου και εξαθλιωμένου λαού μας.
Κάποιοι άλλοι μάλιστα έφθασαν στο σημείο να επικρίνουν και την πίστη του λαού στις προβλέψεις και ρήσεις συγχρόνων αγίων μορφών (όπως των αγίων Παϊσίου και Πορφυρίου) σχετικά με την έξοδο από την κρίση που μας μαστίζει και που δεν ξέρουμε που θα μας οδηγήσει. Αγνοούν, φαίνεται, ότι ο λαός έχει εξαθλιωθεί και αποθαρρυνθεί. Έχασε το κουράγιο του. Κι αναζητεί ελπίδα, στήριγμα και προοπτική για το μέλλον. Ασφαλέστερη όμως ελπίδα και στήριγμα από το Θεό, την Εκκλησία και τους αγίους, δεν υπάρχει. Γι’ αυτό και είναι στενά δεμένος ο λαός μ την ορθόδοξη παράδοση. Παραμένει σταθερά προσηλωμένος σ’ αυτή την παράδοση, που τον στηρίζει. Τον αναψύχει, όπως τα μνημόσυνα τις ψυχές των κεκοιμημένων. Κατά τη λαϊκή έκφραση τα μνημόσυνα είναι για τις ψυχές ό,τι ένα ποτήρι κρύο νερό για κείνον που οδοιπορεί μέσα στην κάψα του καλοκαιριού.
