χώρο για περίπου 67 χρόνια ασκώντας το επάγγελμα του ραψωδού και εγκαταστάθηκε τελικά στην πόλη Ελέα της Κάτω Ιταλίας. Θεωρείται ο ιδρυτής της Ελεατικής σχολής και δάσκαλος του Παρμενίδη. Πέθανε σε μεγάλη ηλικία, πιθανόν το 480 π.Χ. έχοντας κερδίσει την εκτίμηση των συγχρόνων του. Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του παρατηρούσε κάθε τι το αξιοσημείωτο. Βλέποντας στις Συρακούσες και στη Μάλτα απολιθώματα από θαλάσσια ζώα, έβγαλε σπουδαία συμπεράσματα για τις αλλαγές που είχαν γίνει στην επιφάνεια της Γης και για την προέλευση των ζώων. Πάνω από όλα όμως εκείνο που χαρακτηρίζει τον Ξενοφάνη είναι η αμφισβήτηση και το κριτικό πνεύμα. Είναι ο πρώτος φιλόσοφος που σχημάτισε την ιδέα της πνευματικής προκοπής στην ανάπτυξη της ανθρωπότητας. Πρώτος αυτός διατύπωσε την άποψη πως τα σημαντικότερα αγαθά του πολιτισμού, όπως η γεωργία, η ανακάλυψη και χρήση της φωτιάς και άλλες τεχνικές ικανότητες, δεν είναι δώρα των θεών, αλλά δημιουργήματα του ίδιου του ανθρώπου. Κατέκρινε τις υπερβολικές υλικές απολαύσεις, υποστήριζε ότι η μόρφωση έχει μεγαλύτερη αξία από τη σωματική δύναμη, ξεχώριζε τη νόηση από τη γνώση που αποκτούμε μέσω των αισθήσεων, τονίζοντας ότι οι αισθήσεις δεν μπορούν να μας οδηγήσουν σε απόλυτη γνώση. Εκείνο όμως που κάνει ξεχωριστό τον Ξενοφάνη είναι οι απόψεις του για τους θεούς. Είναι ο πρώτος μονοθεϊστής του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Δεν αρνείται την ύπαρξη του Θείου, αλλά εναντιώνεται στην εικόνα των θεών έτσι όπως παρουσιάζεται μέσα από τα έργα του Ομήρου και του Ησίοδου. Αρνείται τον ανθρωπομορφισμό των θεών και το γεγονός ότι τους αποδίδονταν ιδιότητες ανθρώπων, χαρά, λύπη, θυμός, εκδίκηση. Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών του παρατήρησε ότι κάθε κοινωνία ανθρώπων απέδιδε δικά της χαρακτηριστικά στους θεούς (οι Αιθίοπες λένε ότι οι Θεοί τους είναι μαύροι με πλατιά μύτη. Οι Θράκες ότι οι δικοί τους είναι ψηλοί και γαλανομάτηδες). Συμπέρανε συνεπώς ο Ξενοφάνης ότι: "στους Θεούς ο άνθρωπος εικονίζει τον εαυτό του". Υποστήριξε ότι και τα ζώα π.χ. το άλογο, αν είχαν τη δυνατότητα να ζωγραφίσουν τους δικούς του θεούς, θα τους απέδιδαν παρόμοια με αυτά χαρακτηριστικά. Απέρριπτε την ιεράρχηση των θεών και τη διάκρισή τους σε ανώτερους και κατώτερους, λέγοντας ότι είναι παράλογο να πιστεύεται ότι ένας θεός υπηρετεί έναν άλλον. Ο Θεός του Ξενοφάνη είναι Ένας, αγέννητος (καθώς το τέλειο δεν μπορεί να γεννηθεί από το ατελές), άφθαρτος, αιώνιος και μοιάζει με τον εαυτό του, είναι δηλαδή αμετάβλητος. Αυτός ο ένας Θεός δεν βρίσκεται έξω και πέρα από τον κόσμο, αλλά μέσα σ' αυτόν, απόλυτα ενωμένος. Υπάρχει παντού. Δεν μοιάζει με τους ανθρώπους, ούτε στη μορφή, ούτε στις σκέψεις, έχει όλο μάτια, όλο αυτιά, όλο σκέψη και κινεί τα πάντα με τη δύναμη του Νου. Ο Θεός του Ξενοφάνη δεν διαχωρίζει τους ανθρώπους σε πιστούς και άπιστους, δεν δικάζει τους ανθρώπους ούτε προσφέρει παράδεισο ή κόλαση. Είναι απόλυτα κατανοητό ότι οι απόψεις του Ξενοφάνη για τον Θεό ήταν εξαιρετικά πρωτοποριακές για την εποχή του. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι με τις απόψεις αυτές δεν είναι άθεος. Καθαρίζει την έννοια του θείου από τα τελευταία απομεινάρια της ανθρώπινης αδυναμίας και ανοίγει τον δρόμο προς μια βαθύτερη γνώση της θεότητας απαλλαγμένη από δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις. Η άποψη ότι ο κόσμος είναι κάτι ενιαίο και πως θεός και κόσμος είναι ένα, είναι και η μεγαλύτερη προσφορά του Ξενοφάνη. Με τις προοδευτικές του απόψεις έδωσε μια νέα κατεύθυνση στην ελληνική φιλοσοφία και επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη.
Από τον Νίκο Τάχατο, φιλόλογο
