Η Λάρισα επί τουρκοκρατίας

Από τον Σώτηρη Απ. Παπαποστόλου, συνταξιούχο δασοπόνο

Η Θεσσαλία με τις εκτεταμένες πεδιάδες της, είλκυσε ιδιαιτέρως το ενδιαφέρον των Τούρκων. Από το 1430 που κατακτήθηκε η Θεσσαλία, οι Τούρκοι εγκαταστάθηκαν στον χώρο αυτόν ως τσιφλικούχοι, εκτοπίζοντας τους ντόπιους από τα κτήματά τους ή

εξαναγκάζοντάς τους σε πολλές περιπτώσεις, σε εξισλαμισμό. Η Θεσσαλία, όπως και η Λάρισα προσιδίαζε προς το τιμαριωτικό σύστημα που εφάρμοζαν οι Τούρκοι και με εξαναγκασμό απορρόφησαν τα αγροκτήματα των ελεύθερων καλλιεργητών, οι οποίοι μετέπεσαν στην τάξη των δουλοπάροικων. Ο Ν. Λάρισας, ευρισκόμενος μεταξύ Βορρά και Νότου, παρουσίαζε ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όχι μόνο από παραγωγικής πλευράς, αλλά και από στρατηγικής, διότι σε περίπτωση μετακινήσεως στρατευμάτων, έπρεπε να είναι εξασφαλισμένη η διάβαση μέσα από το έδαφος του Ν. Λάρισας. Για τον λόγο αυτόν, θέλοντας να εκμουσουλμανίσουν τη Θεσσαλία, μετέφεραν από τη Μικρά Ασία Οθωμανούς, τους λεγόμενους Γιουρούκους. Η πολιτική αυτή, εφαρμόσθηκε από την αρχή της κατακτήσεως της Θεσσαλίας, από τον Τουραχάν, ο οποίος κινήθηκε προς τον σκοπό αυτόν για στρατιωτικούς λόγους.
Ακόμη και η πρωτεύουσα της Θεσσαλίας, η Λάρισα, απογυμνώθηκε από χριστιανικό πληθυσμό. Αρκεί να αναφερθεί ότι στη Λάρισα υψώνονταν 27 τζαμιά και μία μόνο χριστιανική εκκλησία, αυτή του Αγίου Αχιλλείου. Φυσικά, μέσα σε τόση μουσουλμανική πλημμυρίδα, δεν ήταν δυνατό να υπάρχει μητροπολίτης στη Λάρισα και έτσι, η έδρα της Μητρόπολης μεταφέρθηκε στα Τρίκαλα. Και τους μετέπειτα χρόνους, οι Τούρκοι προσπαθούσαν να μειώσουν τους Χριστιανούς και όσους απέμειναν, να τους εξουθενώσουν οικονομικά και πολιτιστικά. Σε δύο περιπτώσεις οι Τούρκοι βρήκαν αφορμή να επιτύχουν τους σκοπούς τους. Η πρώτη, όταν εκδηλώθηκε το κίνημα του 1611, του οποίου ηγήθηκε ο αρχιεπίσκοπος Τρίκκης Διονύσιος ο φιλόσοφος, ο αποκληθείς από τους Τούρκους Σκυλόσοφος. Η δεύτερη με τα Ορλωφικά το 1770 και τον ξεσηκωμό των Ελλήνων στο πλευρό των Ρώσων, οπότε οι Τούρκοι επιτέθηκαν κατά των χριστιανικών πληθυσμών. Τότε συνέβη το εξής τραγικό συμβάν: Εξαιτίας της διαμάχης δύο προεστών των ορεινών περιοχών των Τρικάλων, με κάποιον από την πόλη των Τρικάλων ο οποίος διεκδικούσε τη θέση του προεστού, όπως γράφει ο Κούμας, ο πασάς της Λάρισας κάλεσε τους τρεις διεκδικητές να έλθουν στη Λάρισα, με όσους οπαδούς τους μπορούσαν να τους ακολουθήσουν, ώστε να εκτιμήσει ποιος είναι πιο άξιος να γίνει προεστός των Τρικάλων. Έτσι, τους ακολούθησαν τρεις χιλιάδες ανίδεοι χωρικοί, οι οποίοι παγιδεύτηκαν στη Λάρισα και φονεύθηκαν σε μία μέρα, τη μοιραία εκείνη 9η Μαρτίου 1770. Όλοι οι Λαρισαίοι που είχαν πλούτο και επιρροή μεταξύ των χριστιανών, είτε φονεύτηκαν, είτε απογυμνώθηκαν και κατάντησαν πένητες, ο δε μοναδικός ναός του Αγ. Αχιλλίου κατεδαφίσθηκε. Στην πόλη, δεν απέμειναν παρά πάμπτωχοι, οι οποίοι κατοικούσαν σε τρώγλες και ζούσαν σε άθλιες συνθήκες. Εργάζονταν πλέον ως χειρώνακτες στα τσιφλίκια των Τούρκων, όπου αυτοί είχαν ανάγκη εργατών.
Πολλοί από τους διωκόμενους κατοίκους, έβρισκαν καταφύγιο στον Κίσσαβο, στο Πήλιο, ακόμη και στον Όλυμπο. Όσοι περνούσαν τα Καμβούνια, διασώζονταν στην κοιλάδα του Αλιάκμονα.
Όσοι κατέφευγαν στα βουνά, δημιούργησαν νέα πατρίδα και οργάνωσαν νέα ζωή, μακριά από την τυραννική καταπίεση των Τούρκων. Κατά τον Αργύρη Φιλιππίδη, «μερικοί που εδούλευαν στη Λάρισα και του Τούρναβου τα κόκκινα νήματα, εγκατέλειψαν τας εργασίας των και ανελθόντες είς Αμπελάκια, ίδρυσαν νηματοβαφείον και επιδόθησαν ει το εμπόριον των κόκκινων νημάτων». Για τον λόγο αυτόν, από τα μέσα του 18ου αιώνα στα χωριά του Κισσάβου με επικεφαλής τα Αμπελάκια, άκμασε η νηματοβαφεία των ερυθρών νημάτων που εξάγονταν στη Γερμανία και την Αυστρία και έφερε μεγάλο πλούτο στους εξαγωγείς και τους ασχολούμενους με την εργασία αυτή. Μαζί με την ευημερία ήρθε και ο σεβασμός των Τούρκων και η αυτοδιοίκηση και προστασία της ζωής των κατοίκων, μέχρι του σημείου να μην επιτρέπεται η είσοδος των τουρκικών αρχών στα εσωτερικά της χριστιανικής κοινότητας, η επιβολή αυθαιρέτων φορολογιών, κ.λπ. Αυτό προφανώς, επειδή εξασφάλιζε κέρδη και στους Τούρκους. Παράλληλα με τη βιοτεχνία και το εμπόριο νημάτων, άκμασε και η καλλιέργεια της γης, σε σημείο που τα ορεινά χωριά είχαν σιτάρκεια και έκαναν και εξαγωγή. Στη βιοτεχνία της νηματοβαφής, συμμετείχε και η Αγιά και τα ορεινά χωριά της. Η βιοτεχνία αυτή άκμασε από τα μέσα του 18ου μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα και δημιούργησε ιδιότυπες σχέσεις μεταξύ των εργοδοτών και των εργαζομένων και για τον λόγο αυτόν οι νεότεροι μελετητές χαρακτήρισαν τις σχέσεις αυτές ως «συνεταιρισμούς». Για τη βιοτεχνία αυτήν έγραψαν πολλοί Έλληνες και ξένοι, ιδιαίτερα Άγγλοι, διότι η αγγλική νηματουργία ήταν αυτή που συναγωνίστηκε την ελληνική και τελικά επικράτησε, επειδή χρησιμοποιούσε χημικά προϊόντα βαφής. Ο πλούτος των Αμπελακίων της εποχής εκείνης, πιστοποιείται από τα κτίρια που υπάρχουν ακόμη στο χωριό, με σπουδαιότερο το αρχοντικό Σβαρτς που περιήλθε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Δογάνη και σήμερα ανήκει στο δημόσιο και λειτουργεί ως μουσείο.
Τα παραπάνω δείχνουν ότι, όταν οι Έλληνες ξέφευγαν από τον ασφυκτικό έλεγχο των Τούρκων, δημιουργούσαν πλούτο και ευημερούσαν. Διότι η Τουρκία ήταν χώρα αγροτική, τιμαριωτική και απέκρουε κάθε νεωτερισμό. Το σύνθημά τους ήταν «έτσι τα βρήκαμε και έτσι θα τ’αφήσουμε». Εξάλλου απέκρουαν την πρόοδο των Ραγιάδων, επειδή έτσι αποκτούσαν πλούτο και ξυπνούσε η επαναστατικότητά τους. Όπως έγινε αργότερα με τους καραβοκύρηδες των νησιών και τους πλούσιους Έλληνες του εξωτερικού που ενίσχυσαν με χρήματα την επανάσταση.
Η νηματοβαφεία των Αμπελακίων, γινόταν αποκλειστικά με φυτικά προϊόντα. Σήμερα καμιά νοικοκυρά δε βάφει νήματα, αφού τα βρίσκει έτοιμα στο εμπόριο. Για την ιστορία πάντως να αναφέρουμε τα εξής σχετικά με τα φυτά που χρησιμοποιούνταν για τις βαφές νημάτων: Κόκκινο χρώμα δίνουν κηκίδια του πουρναρίου (πρινοκόκκι), το χρυσόξυλο και άλλα. Τα φύλλα και η φλούδα της δρυός, μελιάς, πτελέας, σκλήθρου, δίνουν μαύρο χρώμα. Κίτρινο χρώμα τα φύλλα της καρυδιάς και η φλούδα της ξυνομηλιάς.Τα φύλλα της κορομηλιάς, του αμπελιού, της μουριάς, της ροδιάς και της συκιάς, χρώμα λάδι.
Το μαυραγκάθι (ράμνος ο ελληνικός) χρησιμοποιούνταν ευρύτατα στη βαφική όλον τον 19ο αιώνα και έδινε μαύρο χρώμα. Να μνημονευθεί ιδιαίτερα το ερυθρόδανο (Rubin tinctorum) κοινώς ριζάρι, που φύονταν άφθονο στον Κίσσαβο και του οποίου γνόταν αποκλειστική χρήση για τη βαφή των βαμβακερών νημάτων στα νηματοβαφεία (κιρχανάδες) των Αμπελακίων, Ραψάνης, Τσαριτσάνης και Τυρνάβου.
Η Θεσσαλία δεν απελευθερώθηκε το 1821, άλλα το 1881. Ο Ν. Λάρισας ελευθερώθηκε μέχρι τη Μελούνα και ολόκληρος ο νομός κατά τον βαλκανικό πόλεμο του 1912-13. Στο μεταξύ έγινε ένα αποτυχημένο κίνημα το 1878, οπότε πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος η Επαρχία Αγιάς.