Συνειρμοί από ένα ταξίδι στο Βατικανό

Από τον Παύλο Δ. Γιατσιάκη

Ήταν άνοιξη -προ κορονοϊού- όταν οικογενειακά επισκεφθήκαμε σε γκρουπ τη Ρώμη. Με τη συνδρομή του ξεναγού μας Έλληνα μόνιμου κάτοικου της πόλης στον στενό χρόνο ενός διημέρου οργώσαμε

τους δρόμους της για να επισκεφθούμε τα αξιοθέατά της. Ο νωχελικός Τίβερης διασχίζει την πρωτεύουσα της χώρας και μόνο η ύπαρξη κάποιου φύλλου στην επιφάνειά του σε πείθει ότι τα νερά του συνεχίζουν τον δρόμο τους για το Τυρρηνικό πέλαγος! Από μακριά ξεχωρίζει το Κολοσσαίο με εμφανή την αναστήλωσή του. Εντυπωσιασμένος από την αρτιότητα των αλλεπάλληλων καμαρών του παρατήρησα τους παρηκμασμένους λεγεωνάριους ένα γύρω του, έτοιμους να φωτογραφηθούν επ’ αμοιβή με τους τουρίστες. Κι εγώ μάταια προσπαθούσα ν’ αφουγκρασθώ νοητά μια ήμερη πολιτιστική ηχώ από το παρελθόν στο διάβα των αιώνων, παρ’ εκτός της κλαγγή των όπλων και τα ουρλιαχτά των θανόντων και των έξαλλων θεατών! Όποια αντίθεση αυτού του κλωβού του θανάτου με τον περικαλλή Παρθενώνα, αυτήν τη διαμαντόπετρα στο δαχτυλίδι της κλασσικής Αθήνας!
Η δεύτερη ημέρα της περιήγησής μας αφιερώθηκε στην επίσκεψή μας στη μικρή επικράτεια του Βατικανού. Φθάνοντας στην πλατεία του μας υποδέχθηκαν τα δύο τόξα των οστών της σαν δύο ομοιόμορφα σκέλη λαβίδας, πάνω τους δε υπάρχουν εκατόν σαράντα αγάλματα. Η δημιουργία του έργου ανάγεται στις αρχές του 17ου αιώνα, τέλος μέσης και αρχές της ύστερης αναγέννησης. Εσωτερικά με προσοχή θαυμάσαμε τα υπέροχα έργα του Ραφαήλ, του Μικελάτζελο, του Μπερνίνι, εμπνευστής αυτής της δημιουργίας υπήρξε ο πάπας Νικόλαος, συνεχιστής ο Σίξτος, αλλά και άλλοι μήδε και της διαβόητης οικογένειας Βοργία εξαιρούμενης. Το τέρμα της διαδρομής μου ήταν η είσοδός μας στον επιβλητικό ναό του Αγίου Πέτρου.
Σκοπός αυτού του πονήματος δεν είναι η περιγραφή όσων είδα. Αυτά τα αναλαμβάνουν οι διάφοροι τουριστικοί οδηγοί. Αφορμή υπήρξε η ερώτηση προς εμένα του ξεναγού μας ποιες είναι οι εντυπώσεις μου από την έδρα του καθολικισμού και αναμφισβήτητου λίκνου της Αναγέννησης. Αβίαστα και αυθόρμητα παραθέτω τη γνώμη μου, μάλιστα σε αντιστοιχία με την Ορθοδοξία της καθ’ Ανατολής, εν είδει βίων παράλληλων αναφοράς.
Στο εσωτερικό του ναού δύο ήσαν τα στοιχεία που κυριαρχούσαν στον επισκέπτη. Πρώτον η μεγαλοπρέπεια και ο όγκος των γλυπτών των παρελθόντων παπών πέραν του οικοδομήματος, καθώς και η συντριπτική κυριαρχία του λευκού το οποίο με συνέργεια αντανακλούσε το φως! Φέρνοντας στον νου μου το εσωτερικό βυζαντινών ναών ήταν έκδηλη η αντίθεση του κοντράστ των εικόνων τους. Σε αντίθεση με τους καθολικούς στους βυζαντινούς κυριαρχεί το ημίφως, η δε εντύπωση αυτή επιτείνεται από το άκαμπτο αυστηρό βλέμμα των πυκνών χρωμάτων των αγιογράφων! Νοητικά αυτή η αντιπαραβολή εικόνων οδηγεί σε δύο διαμετρικά αντίθετες κατευθύνσεις. Στη μεν βασιλική της Ρώμης το μέγεθος και των αγαλμάτων σημειολογεί την απόλυτη και κοσμική εξουσία του Ποντίφικα, ταυτόχρονα όμως το λευκό φως που δεν απορροφά την ενάργεια της σκέψης του επισκέπτη. Από την άλλη το εσωτερικό σκηνικό των βυζαντινών ναών, ιδίως των μοναστηριών, επιβάλλει την αφαίρεση μιας ενδεχομένως «αιρετικής» σκέψης και απαιτεί τη στοχοπροσήλωση στο δόγμα με κάθετα αυστηρό τρόπο! Οι κοινωνίες σε μεγάλα χρονικά διαστήματα είχαν ανάγκη άκαμπτων κανόνων λειτουργίας. Με εξαίρεση ίσως την κλασσική Ελλάδα, η υπαρξιακή ανασφάλεια του ατόμου έφερε την ανάγκη της απόλυτης θεϊκής πίστης της οποίας το αντίτιμο είναι ο περιορισμός της νοητικής έρευνας. Και ο συντεταγμένος μονοθεϊσμός, κατά περιόδους υποκινούμενος από πάθη και σκοπιμότητες, διέπραξε εγκλήματα, όπως τις σταυροφορίες, την Ιερά Εξέταση, την ευλογία πολέμων, και τελευταία τη σιωπηρή ανοχή του ναζισμού. Η ανατολική εκδοχή του με δυοίν απόλυτη εξουσία του, κοσμική και εκκλησιαστική, παρήκμαζε στη σκιά των εικονομαχιών, αφού αιώνες πριν επί Θεοδοσίου και Ιουστινιανού επέβαλλε τη δήλωση και το κλείσιμο των φιλοσοφικών σχολών των Αθηνών, της Αλεξάνδρειας και όλων των άλλων πόλεων. Εύκολα κατανοούμε ότι οι ορθόδοξοι λαοί φαίνονται περισσότερο προσηλωμένοι στις παραδοσιακές αξίες και στη θρησκευτική τους κληρονομιά, απ’ όσο ο δυτικός κόσμος. Αυτός ο τελευταίος ανέπτυξε την ικανότητα αυτοκριτικής αναζητώντας την αλήθεια και την ελευθερία, ενίοτε δε στον καιρό μας φτάνει στα όρια της απόρριψης. Πάντως ενώ η κεφαλή της ορθοδοξίας αναθεμάτιζε τον φιλοσοφούντα Πλήθωνα ως αιρετικό, στη Δύση δεκάδες χρόνια πριν είχε ανθίσει η Αναγέννηση προεξάρχοντος του Πάπα Νικόλαου, του Σίξτου αργότερα, μέσα από τις τέχνες και την επανεμφάνιση της κλασσικής φιλοσοφίας ως συστατικό θεμέλιο εξέλιξης του φεουδαρχικού κόσμου. Τουτέστιν μέσα από το λυκόφως του Μεσαίωνα εγένετο Φως. Κεφαλόσκαλο και βαθμίδα εξέλιξης υπήρξε η κλασσική Ελλάδα! Πήρε δηλαδή και η πνευματική αναζήτηση ανθρωπομορφική χροιά, και επομένως κατέστη πιο δεκτική από τους ανθρώπους. Αψευδής μάρτυρας αυτού η απεικόνιση και δημιουργία γυμνών σωμάτων στους χώρους του Βατικανού, κάτι αδιανόητο στην καθ’ ημάς Ανατολή. Στην Εσπερία η μελέτη της ελληνικής γραμματείας απετέλεσε την αιτία της εμφάνισης των φωτισμένων μοναρχιών, του Διαφωτισμού, και εντέλει με κόπο και χρόνο της έννοιας και πάλι του Πολίτη! Στο βαλκανικό τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και στην τσαρική Ρωσία αυτή χείμαζε. Στην Ορθοδοξία υπογραμμίστηκε έντονα ο πνευματισμός της πίστης σαν μια μακρινή προέκταση των ορφικών και ελευσίνιων μυστηρίων. Στη Δύση ο ανθρωπομορφισμός της ελληνιστικής εποχής απέτρεψε τους πιστούς από την υπερβολή της αγιοποίησης των εικόνων, όπως αιματηρά συνέβη στο λεγόμενο Βυζάντιο. Εν ολίγοις η διανοητική απελευθέρωση του ατόμου επιτάχυνε την πολιτική και πολιτισμική πρόοδο. Μετά από δύο περίπου χιλιάδες χρόνια λειτούργησε ως νέος πυρφόρος Προμηθέας ενώ στην Ανατολή μας ως δεσμώτης. Βεβαίως στον καιρό μας αυτός εξελίσσεται ως λυόμενος. Πάντως τον 19ο αιώνα ρίχθηκε ασβέστης στα λείψανα του ανήσυχου Καΐρη σε μια υπερβολή σκοταδισμού του θρησκευτικού μας κέντρου!
Κλείνοντας τους ειρμούς της σκέψης μου, και σαν σύγχρονη διαπίστωση, φέρνω στον νου μου τη λαοσύναξη του ενός εκατομμυρίου ανθρώπων στη βαλκανική Θεσσαλονίκη ενάντια στη μη αναγραφή του θρησκεύματος στο δελτίο ταυτότητας. Λες και η πνευματική σύλληψη ενός εκάστου να μην είναι εσωτερική διεργασία! Μα και στις μέρες μας της φονικής πανδημίας σημαντικό τμήμα συμπολιτών μας αρνείται τον ορθολογισμό της επιστήμης και στήνει ευήκοα ώτα στους ανεμβολίαστους ιερωμένους και στους κάθε είδους αρνητές της κοινής λογικής, απλώς σαν αντίδραση στην ομόθυμη κοινωνικότητα και στη σήμανση ενός θολού στίγματος ταυτότητας ατομικής. Επειδή ο διαφωτισμός άγγιξε τη χώρα μας μόνο στα Επτάνησα κάπως, είμαστε σε καλύτερη πολιτισμική θέση στα Βαλκάνια και οι υστερούντες στην υπόλοιπη Ευρώπη. Ή αλλιώς πρώτοι στο χωριό και τελευταίοι στην πόλη! Νομίζω ότι μας απομένει ακόμη μακρύς δρόμος προκειμένου να συμμετάσχουμε δυνατά στην παγκόσμια πολιτικοκοινωνική διάδραση.