Κρίνεται λοιπόν χρήσιμο να γίνει μια σύντομη αναφορά στη σημασία για τη γεωργία των αποκλίσεων του καιρού από τη μέχρι τώρα συνήθη συμπεριφορά. Επειδή πολλές φορές ακούγονται υπερβολές σε ό,τι αφορά την κλιματική αλλαγή, πρέπει να αναφερθούν ορισμένες πληροφορίες που βασίζονται σε πραγματικές μετρήσεις και δεδομένα και στις προβλέψεις επίσημων φορέων. Σε ό,τι λοιπόν αφορά στις δύο αυτές παραμέτρους, θερμοκρασία και βροχόπτωση, που επηρεάζουν καθοριστικά την ανάπτυξη και παραγωγή των φυτών, η κατάσταση όπως προκύπτει από δεδομένα του Εθνικού Αστεροσκοπείου έχει ως εξής (βλ. αναφορά 1): Η θερμοκρασία της ατμόσφαιρας αυξήθηκε σημαντικά τα τελευταία 30 χρόνια (η ετήσια μέση μέγιστη από 19.5 οC το 1991 σε 21.8 οC περίπου το 2021), αλλά ταυτόχρονα είχαμε και μικρή αύξηση των βροχοπτώσεων, η οποία κατά μέσο όρο στη χώρα κυμαίνεται περί τα 600 mm τον χρόνο). Οι προβλέψεις όμως είναι ότι για τα επόμενα 30 χρόνια θα έχουμε περαιτέρω αύξηση της θερμοκρασίας και μείωση των βροχοπτώσεων. Στο γενικό αυτό πλαίσιο της εξέλιξης του κλίματος, συμβαίνουν και καιρικά γεγονότα που απέχουν πολύ από τους μέσους όρους και έχουν σοβαρές επιπτώσεις στη γεωργική παραγωγή. Σε ό,τι αφορά τις γενικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής με βάση τις προβλέψεις των αρμόδιων οργανισμών στον πρωτογενή τομέα στη χώρα και ιδιαίτερα στη Θεσσαλία αναφερθήκαμε σε παλαιότερο άρθρο («ΕτΔ» 3-10-22). Στο σημερινό άρθρο θα συνοψίσουμε την επίδραση της θερμοκρασίας και ιδιαίτερα τις επιπτώσεις των παρατεταμένων αυξημένων για την περίοδο του χειμώνα θερμοκρασιών και των μειωμένων υδατικών κατακρημνισμάτων (βροχόπτωσης, χιονόπτωσης) στις βασικές γεωργικές καλλιέργειες και τις απαραίτητες αποφάσεις και ενέργειες για την αντιμετώπιση των συνεπειών τους στους παραγωγούς.
Η επίδραση της θερμοκρασίας στην ανάπτυξη των φυτών εκδηλώνεται με τη δημιουργία ορισμένων φυσιολογικών αντιδράσεων των φυτών σε κάποιες εποχές του έτους για να αντιμετωπίσουν και να προσαρμόσουν τη λειτουργία τους στις μεταβολές της θερμοκρασίας. Οι καταστάσεις αυτές είναι γνωστές ως «λήθαργος» (dormancy), «απαιτήσεις σε ψύχος» (chilling requirements) και «εαρινοποίηση» (vernalization) (βλ. αναφορά 2).
Λήθαργος είναι η κατάσταση στην οποία ορισμένα όργανα του φυτού (σπόροι, βολβοί, κόνδυλοι, μπουμπούκια) ή ολόκληρο το φυτό διακόπτουν προσωρινά την ανάπτυξή τους λειτουργώντας ως μηχανισμός αντιμετώπισης των κινδύνων που δημιουργούν οι χαμηλές θερμοκρασίες του χειμώνα. Στη διάρκεια του ληθάργου, ο οποίος συνήθως εκδηλώνεται από τον Οκτώβριο έως τον Φεβρουάριο, γίνονται παράλληλα σημαντικές φυσιολογικές διεργασίες κατά τις οποίες σχηματίζονται τα παραγωγικά μέρη του φυτού (ανθοφόροι οφθαλμοί), από τα οποία εξαρτάται η παραγωγή της επόμενης καλλιεργητικής περιόδου. Ο λήθαργος τελειώνει την άνοιξη όταν ο καιρός γίνεται πιο θερμός και η θερμοκρασία μεγαλύτερη των 15 oC.
Απαιτήσεις σε ψύχος είναι η περίοδος χαμηλών θερμοκρασιών που είναι απαραίτητες για την άνθηση των φυτών. Πολλά φυτά και ιδιαίτερα τα φυλλοβόλα οπωροφόρα, προκειμένου να δημιουργήσουν τα παραγωγικά τους όργανα (άνθη, καρπούς) χρειάζεται να βρεθούν σε χαμηλές θερμοκρασίες (0-7 oC) για μια ορισμένη χρονική διάρκεια. Εάν αυτό δεν συμβεί η ανθοφορία και επομένως και η παραγωγή καρπών είναι μειωμένη έως μηδενική σε ακραίες περιπτώσεις. Η κάθε ποικιλία έχει ιδιαίτερες απαιτήσεις σε ψύχος που μετρούνται σε ώρες ψύχους. Οι γνωστές στην περιοχή ποικιλίες δένδρων έχουν απαιτήσεις σε ψύχος που φαίνονται στον πίνακα:
Εαρινοποίηση είναι η απόκτηση της δυνατότητας των φυτών να ανθήσουν μετά από μία περίοδο χαμηλών θερμοκρασιών. Η κατάσταση αυτή των φυτών συνδέεται στενά με τις απαιτήσεις σε ψύχος δεδομένου ότι ακολουθεί μετά τη συμπλήρωση της χρονικής διάρκειας αυτών για κάθε είδος φυτού, μετά την οποία συμβαίνει η απελευθέρωση από τον λήθαργο των φυτών. Λόγω αυτής της κατάστασης δεν είναι δυνατή η άνθηση των φυτών το φθινόπωρο που οι συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές για την αναπαραγωγή. Σε ό,τι αφορά ετήσιες καλλιέργειες και ιδιαίτερα τα χειμερινά σιτηρά, η εαρινοποίηση συμβαίνει ύστερα από τη συμπλήρωση 30-60 ημερών με θερμοκρασίες 0-7oC και 7-18 oC για 5-15 ημέρες για τα εαρινά σιτηρά. Εάν επικρατήσουν υψηλές θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια του χειμώνα που δεν ικανοποιούν τις ανάγκες σε ψύχος των σιτηρών, τα φυτά φυτρώνουν, αναπτύσσονται, αλλά δεν σχηματίζουν στάχυα γιατί η παραγωγή ανθέων προϋποθέτει την προηγούμενη επίδραση των χαμηλών θερμοκρασιών.
Σε ό,τι αφορά τον άλλο σημαντικό παράγοντα δηλαδή τα υδατικά κατακρημνίσματα (βροχή, χιόνι), αναφέρεται ότι όλες οι φυσιολογικές διεργασίες στο φυτό λαμβάνουν χώρα σε κατάλληλες συνθήκες υγρασίας. Επομένως παρατεταμένη ξηρασία δεν διευκολύνει τις φυσιολογικές διεργασίες και την κανονική ανάπτυξη των φυτών. Επί πλέον η παρατεταμένη ξηρασία χειροτερεύει τις εδαφικές ιδιότητες δυσκολεύοντας την κατεργασία, την προετοιμασία για τη σπορά και την απορρόφηση από τα φυτά των θρεπτικών στοιχείων. Επομένως παρατεταμένη ξηρασία πρακτικά δεν επιτρέπει την απαραίτητη προετοιμασία της επόμενης καλλιεργητικής περιόδου.
Εάν λοιπόν οι φετινές και οι προβλεπόμενες για το άμεσο και μεσοπρόθεσμο μέλλον μεταβολές του κλίματος που οδηγούν σε υψηλότερες μέσες ετήσιες θερμοκρασίες, υψηλότερες ελάχιστες θερμοκρασίες για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα και μεγαλύτερες μέγιστες θερμοκρασίες, η φυτική παραγωγή αναμένεται να είναι μειωμένη. Πώς μπορεί όμως να αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος αυτός για τους παραγωγούς;
Όπως είναι κατανοητό, τα χαρακτηριστικά του καιρού και ιδιαίτερα τη θερμοκρασία της ατμόσφαιρας είναι αδύνατο να τα μεταβάλουμε. Επομένως εκείνο που μπορεί και επιβάλλεται να γίνει είναι να αναπροσαρμοστεί η ασφαλιστική νομοθεσία για τη γεωργική παραγωγή για να συμπεριλαμβάνει και κινδύνους που προέρχονται από τα νέα κλιματικά δεδομένα. Μεσοπρόθεσμα η κατάσταση αυτή πρέπει να αντιμετωπιστεί μέσω πολιτικών που σχετίζονται με την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή για την οποία μιλήσαμε σε προηγούμενο άρθρο μας. Εκείνο που πρέπει όμως να τονιστεί ότι οποιαδήποτε προσπάθεια αντιμετώπισης των προβλημάτων αυτών, προϋποθέτει τη δημιουργία αγροκλιματικών ζωνών στη χώρα, οι οποίες θα δίνουν τη δυνατότητα αναδιάρθρωσης των καλλιεργειών με βάση τις κλιματικές και εδαφικές απαιτήσεις των φυτών κάτω από τα νέα εδαφοκλιματικά δεδομένα. Για το σημαντικό αυτό θέμα θα επανέλθουμε σε επόμενο άρθρο.Αναφορές: 1. Λαγουβάρδος, Κ. 2022. Καιρός, κλίμα – αγροτική παραγωγή. Ημερίδα «Ο Κάμπος ερημώνει, τον ακούμε; 2. Brunner et. Al. 2014. Vernalization and the chilling requirements to exit dormancy: shared or separate regulation? Frontiers in Plant Science. Doi: 10.3389/fpls.2014.00732.

*Ο Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, ερευνητής, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ
(e-mail: christotsadilas@gmail.com)