Μέσα στις συνθήκες της νέας εποχής που διαμορφώνονται τόσο σε διεθνές όσο και σε ελληνικό επίπεδο ενδιαφέρον έχει η θέση του Πανεπιστημίου. Όλους όσοι δουλεύουν και προβληματίζονται για το Πανεπιστήμιο, σήμερα, μας απασχολoύν δύο κρίσιμα ερωτήματα:

1) Ποια θα είναι η κυρίαρχη επιλογή του ευρωπαϊκού χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης κάτω από τις νέες συνθήκες που διαμορφώνονται και

2) Τι Πανεπιστήμιο θέλουμε σήμερα; Το δημόσιο Πανεπιστήμιο που έχουμε ή κάποιο άλλο του οποίου την ταυτότητα δεν έχουμε προσδιορίσει ακόμα;

Βλέπουμε έναν προβληματισμό στην Ευρώπη τα τελευταία χρόνια, που προκύπτει από μια πιθανή αδυναμία να στηρίξει πλέον η Γηραιά ήπειρος το μοντέλο που η ίδια ξεκίνησε, πρόβαλε και στήριξε: έναν ενιαίο κύκλο σπουδών με καλές βάσεις και μακρόχρονη εμβέλεια. Αντίθετα, παρατηρούμε μια στροφή που βάζει σε μια διαδικασία προσανατολισμού της Ανώτατης Παιδείας στις συνθήκες της αγοράς. Έχουν δικαίωμα τα Πανεπιστήμια να είναι αποκομμένα από αυτά που μπαίνουν σαν προτεραιότητες της κοινωνίας; Σίγουρα ο απομονωτισμός και ο μεσσιανικός λόγος που συχνά αρθρώνεται και συνοψίζεται στο δόγμα ότι πρέπει τα Πανεπιστήμια να παραμείνουν εστίες γνώσης και να μην είναι προσανατολισμένα στις συνθήκες της αγοράς, νομίζω ότι πρέπει να εξεταστεί πάλι θεωρώντας ότι ως αγορά πρέπει να δούμε τις προτεραιότητες της κοινωνίας και όχι τα συμφέροντα της νέας ανθρωπολογικής οντότητας που λέγεται «ιδιώτες».

Σίγουρα οι συνθήκες της αγοράς δεν θα πρέπει να ρυθμίζουν τον προσανατολισμό των πτυχίων, αλλά νομίζω ότι ποιότητα σπουδών και προσανατολισμός, σε ό,τι μας βάζει η κοινωνία ως προτεραιότητα μπορούν να πάνε επιτέλους μαζί. Όπως, επίσης, η διασφάλιση ενός ποιοτικού και με προοπτική μακρόχρονης εμβέλειας πρώτου κύκλου σπουδών είναι εκ των ουκ άνευ, αλλά ενσωματώνοντας τα νέα στοιχεία, τα οποία αν πρόκειται να δώσουν ορισμένες φορές νέα γνωστικά αντικείμενα, ας τα δώσουν. Φορείς νέας πνοής στα παιδιά που τώρα και αύριο θα τελειώνουν τα ελληνικά Πανεπιστήμια έχουν αρχίσει, και σωστά, να είναι οι έννοιες της καινοτομίας και της επιχειρηματικότητας.

Έχω ζήσει το Πανεπιστήμιό μας από τη γέννησή του, το πονάω, και έχω αγωνία για το μέλλον του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Θεωρώ ότι έχει πια έλθει η κρίσιμη ώρα να ελαχιστοποιηθεί ο κρατικός έλεγχος της ανώτατης εκπαίδευσης προκειμένου ακριβώς να ανθήσει η αυτοοργάνωση των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων. Ειδικότερα, πρέπει το κράτος να αποσυρθεί από οποιονδήποτε έλεγχο των πανεπιστημίων, μετατρέποντας όλα ανεξαιρέτως τα υπάρχοντα κρατικά ιδρύματα σε μη κρατικά πανεπιστήμια, τα οποία θα απολαμβάνουν πλήρους αυτονομίας και αυτοδιαχείρισης (χρηματοοικονομικής, διοικητικής).

Οι δύο μοναδικές υποχρεώσεις του κράτους θα πρέπει να είναι: α) να κατανέμει το ποσό που προορίζεται για την τριτοβάθμια εκπαίδευση σε μερίδια ίσα με το πλήθος των φοιτητών και να αποδίδει σε κάθε τριτοβάθμιο ίδρυμα τόσα μερίδια όσα και οι φοιτητές που το έχουν επιλέξει και β) να συνάπτει μία συμφωνία με το κάθε πανεπιστήμιο πολυετούς διάρκειας, με την οποία από κοινού τα δύο συμβαλλόμενα μέρη θέτουν κάποιους στόχους για το διάστημα αυτό. Η αξιολόγηση του πανεπιστημίου θα γίνεται με βάση την εκπλήρωση των στόχων που το ίδιο έχει θέσει.

Είναι κάτι παραπάνω από σίγουρο ότι αυτή η πρόταση της αναδιαμόρφωσης θα συναντήσει πολλές αντιδράσεις, πράγμα που θα φανεί αρχικά παράδοξο. Παράδοξο, διότι η πρόταση εξασφαλίζει το δωρεάν και δημόσιο χαρακτήρα της παιδείας, εφόσον το δημόσιο ταμείο καλύπτει τα ποσά που απαιτούνται για την εκπαίδευση όλων των φοιτητών.

Πριν καν μιλήσουμε για τα πανεπιστήμια, πρέπει να θέσουμε ένα βασικό ζήτημα: δεν υπάρχει, στην πράξη, εκτίμηση της έρευνας από την ελληνική κοινωνία και Πολιτεία. Η Ελλάδα είναι σε πολύ χαμηλή θέση στην Ευρώπη στην χρηματοδότηση της έρευνας (0,7% του ΑΕΠ, όταν ο μέσος όρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση των 25 είναι 2%, ενώ στην Αμερική και την Ιαπωνία το ποσοστό είναι περίπου 3%). Κανείς όμως δεν φαίνεται να διαμαρτύρεται για αυτό. Παρατηρεί η κοινωνία την απώλεια θέσεων εργασίας, τη μείωση της ανταγωνιστικότητας της ελληνικής οικονομίας, την αύξηση του ελλείμματος συναλλαγών, την έλλειψη καινοτόμων ιδεών, αλλά κανείς δεν φαίνεται να διανοείται ότι οι καινοτόμες ιδέες προέρχονται από την έρευνα. Ένα μεγάλο ποσοστό νέων εταιριών στις ΗΠΑ (βιοτεχνολογίας, υπολογιστών, κτλ) ξεκινούν στα Πανεπιστήμια.

Παραδοσιακά ο ρόλος των πανεπιστημίων είναι διττός: η διάδοση της γνώσης (διδασκαλία) και η προαγωγή της γνώσης (έρευνα). Στα ελληνικά πανεπιστήμια η έρευνα έχει γίνει στην ουσία προαιρετική. Ο πιο σημαντικός λόγος για το μαρασμό της έρευνας είναι η έλλειψη χρηματοδότησης. Το Υπουργείο Παιδείας μοιράζει γύρω στα 5.000 ευρώ το χρόνο σε κάθε εργαστήριο. Το ποσό αυτό αρκεί για να αγοραστούν «μολύβια και τετράδια». Η Γενική Γραμματεία Έρευνας και Τεχνολογίας δίνει χορηγίες μέσω ανταγωνιστικών προγραμμάτων. Και αυτές, όμως, είναι περίπου 30.000 με 50.000 ευρώ το χρόνο. Αυτά αρκούν ουσιαστικά για την υποστήριξη ενός ερευνητή και κάποιων αναλώσιμων. Βέβαια υπάρχουν και τα ευρωπαϊκά προγράμματα, από τα οποία οι Έλληνες επιστήμονες έλαβαν και λαμβάνουν σημαντικά ποσά. Τώρα όμως, τα πράγματα έχουν γίνει πολύ πιο ανταγωνιστικά. Για να μπορέσει ένας νέος επιστήμονας να διεκδικήσει ευρωπαϊκά προγράμματα χρειάζεται καλή υποδομή και προκαταρκτικά αποτελέσματα. Ένας νέος επιστήμονας στο εξωτερικό λαμβάνει από 150.000 ως και 1.000.000 δολάρια/ευρώ (start-up funds) για να στήσει το εργαστήριο του και να πάρει κάποια πρώτα αποτελέσματα. Στην Ελλάδα, συνήθως δεν λαμβάνει τίποτα!!! Για την οργάνωση ενός νέου τμήματος Βιολογίας διατέθηκαν 300.000 ευρώ, ένα ποσό που μετά βίας αρκεί για τον εξοπλισμό ενός εργαστηρίου, όχι ενός ολόκληρου τμήματος! Αν δεν υπάρχουν οι πόροι για τη δημιουργία 15 νέων τμημάτων, ας γίνουν 5 νέα τμήματα, αλλά σωστά. Επειδή ακριβώς είναι σχεδόν αδύνατο για κάποιον επιστήμονα να κάνει ουσιαστική έρευνα κάτω από τέτοιες συνθήκες, δεν είναι και δυνατόν να χρησιμοποιηθεί το ερευνητικό έργο ως κριτήριο για την αξιολόγηση του. Κι έτσι δημιουργείται χώρος για την εισαγωγή άλλων κριτηρίων, προσωπικού ή κομματικού χαρακτήρα.

Από την άλλη μεριά, υπάρχουν και σπατάλες. Σε πολλά τμήματα, κυρίως σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, υπάρχει μεγάλη υπεραριθμία διδασκόντων. Σε κάποια τμήματα υπάρχει ως και διπλάσιος αριθμός διδασκόντων σε σχέση με αντίστοιχα τμήματα του εξωτερικού. Υπάρχουν καθηγητές που λαμβάνουν μισθό και δεν εμφανίζονται στο Πανεπιστήμιο. Αντιθέτως, σε άλλα τμήματα παρατηρείται έλλειψη διδασκόντων. Γενικά, δεν γίνεται ορθολογική κατανομή διδασκόντων ανά τμήμα. Σπατάλη επίσης γίνεται και με τα συγγράμματα. Η δωρεάν διανομή έχει οδηγήσει σε συγγράμματα συχνά χαμηλής ποιότητας που καταλήγουν στον κάλαθο των αχρήστων μετά τη χρήση τους.

Σημαντικές ευθύνες για την κατάσταση αυτή έχει η Πολιτεία, η οποία συχνά λαμβάνει αποφάσεις όσον αφορά τα πανεπιστήμια που είναι πρόχειρες, ευκαιριακές, και το χειρότερο ψηφοθηρικές. Για παράδειγμα, η μεγάλη αύξηση του αριθμού των εισαγομένων φοιτητών στα ΑΕΙ φαίνεται να έχει γίνει για τη βραχυπρόθεσμη ικανοποίηση ψηφοφόρων που θέλουν να δουν τα παιδιά τους στο Πανεπιστήμιο, ανεξάρτητα από την δυνατότητα επαγγελματικής τους αποκατάστασης όταν αποφοιτήσουν. Είναι λογικό να δαπανά το κράτος τεράστια ποσά για να παράσχει γνώσεις οι οποίες δε θα χρησιμοποιηθούν ποτέ;

Σε επόμενα άρθρα μου θα αναλύσω τις θέσεις μου για την ριζική αναθεώρηση του νόμου πλαισίου για τα ΑΕΙ ενός ταλαιπωρημένου νόμου που όταν πρωτοβγήκε βγήκε για να εκδημοκρατήσει το πανεπιστήμιο. Όμως τώρα με τις όποιες προσθήκες Γιαννάκου δεν μπορεί να απαντήσει στα σύγχρονα ζητήματα που ανακύπτουν.

 

Ο Δημήτρης Κουρέτας είναι καθηγητής Βιοτεχνολογίας και Βιοχημείας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας