ζωγράφου της Λάρισας Μιχαήλ Παντόλφη, οι οποίες είχαν παραδοθεί το 1991 από το Λαογραφικό Μουσείο στην Εφορεία Νεωτέρων Μνημείων Θεσσαλίας που εδρεύει στον Βόλο για συντήρηση, θα επιστραφούν στη Λάρισα και συγκεκριμένα στο Διαχρονικό Μουσείο για να ολοκληρωθεί η συντήρησή τους. Με την ευκαιρία αυτή θεωρούμε ότι είναι επίκαιρο να ασχοληθούμε εκ νέου[1] ευρύτερα με την οικογένεια Παντόλφη, έπειτα μάλιστα και από μια επίσκεψη που έγινε από μέλη της Φωτοθήκης του Ομίλου Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας στις 8 Ιουλίου 2020 στο χωριό Κοιλάδα, όπου ζει ο εγγονός του λαϊκού ζωγράφου και συνονόματός του Μιχαήλ Παντόλφης ο νεότερος[2]. Από την έρευνα στα αρχεία του τελευταίου και της κόρης του και δισέγγονης του λαϊκού ζωγράφου Αγγελικής Παντόλφη, η οποία ζει μόνιμα στον Λαγκαδά αλλά έτυχε να βρίσκεται στην Κοιλάδα κατά την επίσκεψή μας, και από τις προφορικές πληροφορίες που συλλέξαμε, θα επιχειρήσουμε στο σημερινό μας σημείωμα να συμπληρώσουμε πολλά κενά της βιογραφίας του Μιχαήλ Παντόλφη, θα επισημάνουμε ανακρίβειες και θα προσθέσουμε πληροφορίες για τους απογόνους του από "πρώτο χέρι".
Οι πρόγονοί τους ζούσαν στη Νότιο Ιταλία ή τη Σικελία (δεν έχει εξακριβωθεί ακριβώς). Ήταν ιταλικής καταγωγής Έλληνες οι οποίοι ζούσαν στη Magna Grecia και μιλούσαν την ιδιωματική ελληνική γλώσσα της περιοχής. Αυτό αποδεικνύεται από το γεγονός ότι οι ονομασίες των βαπτιστικών ονομάτων τους ήταν ελληνικές (Αλέξανδρος, Μιχαήλ, κ.λπ.). Οι Pantolfi διατηρούσαν τσίρκο, ήταν ηθοποιοί, κλόουν, ακροβάτες, κ.λπ. Όταν το 1830-31 άρχισαν τα φιλελεύθερα κινήματα σ' όλη την ιταλική χερσόνησο αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το 1842 τη γενέθλια γη τους και εγκαταστάθηκαν αρχικά στη Μάνη και από κει άρχισαν να ταξιδεύουν στην Αίγυπτο, τη Σμύρνη και σ΄ όλα τα Μικρασιατικά παράλια επιδεικνύοντας τα καλλιτεχνικά τους χαρίσματα. Στα ταξίδια αυτά ο αρχηγός της οικογένειας Αλέξανδρος Παντόλφης, αυτοδίδακτος ηθοποιός, έπαιζε κουκλοθέατρο, έδινε μαζί με άλλους παραστάσεις με ακροβατικά νούμερα, ζωγράφιζε και στην εργασία αυτή τον βοηθούσε ολόκληρη η οικογένεια. Αποτελούσαν ένα μπουλούκι πλανόδιων καλλιτεχνών οι οποίοι συνέχιζαν τη δουλειά που έκαναν στην Ιταλία. Στην Ελλάδα ο Αλέξανδρος παντρεύτηκε και από τον γάμο του απέκτησε δύο τέκνα, το 1886 τον Μιχαήλ και ακόμα ένα το οποίο χάθηκε σε κάποιον πόλεμο και δεν διασώθηκε το όνομά του.
Κάποια στιγμή κατά τις μετακινήσεις της οικογένειας σε διάφορες περιοχές της Ελλάδος, ο Αλέξανδρος ήλθε σε σοβαρή αντιπαράθεση κατά τη διάρκεια της δουλειάς τους με τον γιο του Μιχαήλ. Ο πατέρας με τους υπόλοιπους συνέχισε τις περιοδείες του στη Μικρά Ασία, ενώ ο γιος αποχώρησε από το μπουλούκι, αυτονομήθηκε και κατέληξε στη Χαλκίδα. Εκεί νυμφεύθηκε μία κοπέλα της περιοχής, με την οποία απέκτησε δύο τέκνα, τον Σταύρο, που όταν μεγάλωσε εργαζόταν ως κηπουρός στο δημοτικό πάρκο της Χαλκίδας και μία κόρη για την οποία δεν γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία. Το 1922 ο Μιχαήλ Παντόλφης εγκατέλειψε την οικογένειά του στη Χαλκίδα, έπειτα από μια άσεμνη, όπως λέγεται, πράξη της συζύγου του και εγκαταστάθηκε στη Λάρισα.
Στην πόλη μας συνέχισε να κάνει διάφορες εργασίες. Αρχικά έκανε τον πλανόδιο φωτογράφο, αλλά παρ' όλη την αναζήτηση δεν εντοπίσαμε φωτογραφίες με την υπογραφή του. Ζωγράφιζε, με την έγκριση του ιδιοκτήτη, οποιαδήποτε γυμνή επιφάνεια εντόπιζε. Στα ψαράδικα θαλασσινά θέματα, στα κρεοπωλεία βουκολικά, στα καροποιεία διακοσμούσε σούστες και κάρα, στα διάφορα καταστήματα τις επιγραφές. Επίσης δημιουργούσε πίνακες με λαϊκά θέματα, διακοσμούσε μέχρι και σε κοχύλια, επινοούσε τις φιγούρες του Καραγκιόζη και του Κουκλοθέατρου και βοηθούσε τον καραγκιοζοπαίκτη Γιάνναρο στις παραστάσεις του. Τέλος μια άλλη απασχόλησή του εκτός των άλλων ήταν και το βαλσάμωμα των πουλιών.
Νυμφεύθηκε την Καλλιόπη Κωνσταντού από το Σκλήθρο Αγιάς, γεννημένη το 1902 και μαζί της απέκτησε τρία τέκνα.
--Τον Θεόδωρο (1924-1997) ο οποίος ακολούθησε σε όλα τα βήματά του και για τον οποίο θα αναφερθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια.
--Τη Λουίζα το 1925, την οποία ερωτεύτηκε κατά τη διάρκεια της κατοχής ένας ιταλός στρατιώτης, την νυμφεύθηκε και έφυγαν μαζί στην Ιταλία. Επειδή όμως ήταν άστατος χαρακτήρας τον εγκατέλειψε και επέστρεψε στην Ελλάδα, εγκαταστάθηκε στην Αθήνα και μέχρι πρότινος ζούσε σε προχωρημένη ηλικία.
--Τον Αποστόλη το 1927, ο οποίος παντρεύτηκε και έζησε στα Τρίκαλα, απέκτησε ένα παιδί. αλλά απεβίωσε σχετικά νέος.
Στις 28 Μαΐου 1935 ο Μιχάλης Παντόλφης συνταξιοδοτήθηκε[3] από το Ταμείο Συντάξεων Ηθοποιών, Συγγραφέων, Τεχνιτών Θεάτρου και Κινηματογράφου με την ειδικότητα του ηθοποιού και αριθ. μητρώου 804, όπως εμφαίνεται από την ταυτότητα συνταξιούχου η οποία ανανεώθηκε το 1959, και έχει διασωθεί στα αρχεία τα οποία κατέχει η δισέγγονή του Αγγελική Παντόλφη.
Το 1960 ταξίδεψε στην Αθήνα όπου συνάντησε παλιούς γνωστούς του ηθοποιούς που έπαιζαν μαζί στα μπουλούκια, όταν "όργωναν" την Ελλάδα. Το 1968 ταξίδεψε στη Χαλκίδα για να συναντήσει μετά από χρόνια την πρώτη του σύζυγο και τα παιδιά του που είχε αφήσει εκεί. Συγκινημένος από τη συνάντηση αυτή συνέχισε το ταξίδι του στην Αθήνα, όπου μετά από λίγες ημέρες υπέστη εγκεφαλικό επεισόδιο, από το οποίο και απεβίωσε. Κηδεύτηκε στην Αθήνα και ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο του Ζωγράφου.
Όταν έφθασε σε μεγάλη ηλικία όλα τα ζωγραφικά του έργα, τις φιγούρες του Καραγκιόζη, κούκλες κ.λπ. που είχε, τα χάρισε στον καραγκιοζοπαίκτη Γιάνναρο, με τον οποίο είχε συνδεθεί όχι μόνον επαγγελματικά, αλλά και φιλικά.
Αναφέραμε προηγουμένως ότι ο πρώτος του γιος Θεόδωρος ακολούθησε τα ίχνη του πατέρα του. Γεννήθηκε στη Λάρισα το 1924, εργάστηκε ως λαϊκός ζωγράφος και επιγραφοποιός και θα λέγαμε ότι κληρονόμησε τον πατέρα του τόσο στην αγάπη του προς την τέχνη (λαϊκή ζωγραφική), όσο και στις κακές συνήθειές του (πιοτό). Μας άφησε πολλά έργα τα οποία, σε αντίθεση με τον πατέρα του, αυτός τα υπέγραφε στο κάτω μέρος του πίνακα και μάλιστα ως Θ. Πανδόλφης[4]. Δημοσιεύουμε στο σημερινό μας σημείωμα ένα έργο του για να εκτιμήσετε την καλλιτεχνική ικανότητά του. Νυμφεύθηκε εδώ στη Λάρισα την Αγγελική Ζαβράκα με την οποία απέκτησε δύο τέκνα, το 1948 τον Μιχαήλ και αργότερα τον Δημήτριο.
-- Ο Μιχαήλ Παντόλφης ο νεότερος σε πολύ νεαρή ηλικία εργάστηκε για 3-4 χρόνια ως βοηθός στο χρυσοχοείο του Βουλγαρίδη και το 1980 νυμφεύθηκε την Κωνσταντίνα Σταμουλάκη από την Κοιλάδα, όπου και ζει μέχρι σήμερα. Απέκτησε δύο τέκνα, τον Θεόδωρο που ζει στη Λάρισα και την Αγγελική η οποία ζει στον Λαγκαδά και είναι η μοναδική θα λέγαμε από την οικογένεια η οποία κληρονόμησε το τάλαντο της ζωγραφικής, καθώς έχει στη συλλογή της μια σειρά έργων τα οποία έχει φιλοτεχνήσει με πολύ ωραία τεχνική.
--Ο άλλος γιος του Θεόδωρου Παντόλφη, Δημήτριος ζει στη Λάρισα, νυμφεύθηκε την Κατερίνα Παπαδοπούλου και απέκτησαν ένα τέκνο τον Θεόδωρο.
Αυτή είναι η ιστορία της οικογένειας Παντόλφη, η οποία διέγραψε μέχρι σήμερα μια ζωή 180 περίπου ετών από τη στιγμή που εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα και ένας γόνος της ο Μιχαήλ Παντόλφης (1886-1968) απέκτησε πρόσφατα μια εξαιρετική δημοσιότητα χάρη στις αποτοιχισμένες τοιχογραφίες που είχε φιλοτεχνήσει στα ψαράδικα της Δημοτικής Αγοράς. Η πόλη μας είχε μέχρι το 1978 τον δικό της Θεόφιλο, τα έργα του οποίου αν δεν ήταν ο Τάκης Τλούπας να τα φωτογραφήσει θα μας ήταν άγνωστα. Ευτυχώς θα επανακάμψουν σύντομα όπως φαίνεται, οπότε θα έχουμε την ευκαιρία να τα απολαύσουμε.
---------------

[1]. Ασχοληθήκαμε και παλαιότερα με τον Μιχαήλ Παντόλφη βασιζόμενοι σε δημοσιεύματα διαφόρων δημοσιογράφων και ερευνητών. Βλέπε: Παπαθεοδώρου Νικόλαος. Ο λαϊκός ζωγράφος Παντόλφης. Ο ... Θεόφιλος της Λάρισας, εφ. Larissanet, φύλλο της 22. 11. 2013. Του ιδίου: Ο λαϊκός ζωγράφος Μιχάλης Παντόλφης, στο "Ιχνηλατώντας την παλιά Λάρισα-Β΄", Λάρισα (2018) σελ. 149-152. Του ιδίου: Ο ζωγραφικός κόσμος του Μιχ. Παντόλφη, εφ. "Ελευθερία", Λάρισα, φύλλο της 10. 5. 2020.
[2]. Η επίσκεψη αυτή μαγνητοσκοπήθηκε (Παναγιώτης Δομούζης), μαγνητοφωνήθηκε (Βαγγέλης Ρηγόπουλος) και καταγράφηκε, για εμπλουτισμό του αρχείου της Φωτοθήκης.
[3]. Φαίνεται ότι συνταξιοδοτήθηκε για άγνωστους λόγους σε ηλικία 49 ετών.
[4]. Αρκετά από τα έργα του Θεόδωρου Παντόλφη κατέχει η εγγονή του Αγγελική Παντόλφη, η οποία μας έδωσε τη δυνατότητα να φωτογραφήσουμε πολλά από τα αρχεία της οικογένειας και την ευχαριστούμε θερμά.

Του Νικ. Αθ. Παπαθεοδώρου (nikapap@hotmail.com)