Όπως προαναφέρθηκε, η έκθεση υποβλήθηκε από τον Κωνσταντίνο με την ιδιότητα του Αρχηγού του Στρατού της Θεσσαλίας, λόγω των κατηγοριών που δέχθηκε (από πολιτικά και στρατιωτικά στελέχη), για την αποτυχία των επιχειρήσεων [1]. Σε αγκύλες παρατίθενται επεξηγηματικές σημειώσεις:
«Τα μέχρι στιγμής της εις Λάρισσαν αφίξεώς μου μελετηθέντα, εκτελεσθέντα ή εν εκτελέσει έργα αμύνης, γεφυρώσεως και οδοποιίας είνε τα κατωτέρω αναγραφόμενα: Οχύρωσις των Τεμπών εις Πυργετόν και Λασποχώρι [=Ομόλιο], οχύρωσις της κοιλάδος του Νεζερού [=Καλλιπεύκη], οχύρωσις των διαβάσεων Μελούνας και Γκριτζόβαλι [=Βοτανοχώρι] έξωθεν αυτών παρά την θέσιν Μάτι-Λυγαριά, προγεφύρωμα γεφύρας Γουνίτσης [=Αμυγδαλέα], μελέτη οχυρώσεως από Ζάρκου μέχρι Πανίτσης [=Διάσελο Τρικάλων], οχύρωσις Τρικάλων, συμπλήρωσις προγεφυρώματος Λαρίσσης, κατασκευή δύο πυροβολείων εις το φρούριον Λαρίσσης, οχύρωσις της κοιλάδος Κισερλή ή Μακρυχωρίου, επιθεώρησις των αμυντικών έργων Ρεβενίου των εκτελεσθέντων κατά το 1885-1886 και ευρεθέντων καταλλήλων και εν καλή καταστάσει και μελέτη της οχυρώσεως των Κυνός Κεφαλών και της Φαρσάλου (…).
Κατ’ αίτησιν του Α’ Αρχηγείου κατασκευάσθη υπό του νομομηχανικού Λαρίσσης η γέφυρα Μπαμπά [=Τέμπη], εμελετήθη η ζεύξις Πηνειού εις Δερελί [=Γόννοι], εις Γούνιτσαν, εις Ζάρκον-Αλήφακα [=Κάστρο], εις Κουτσόχερον, η επισκευή της γεφύρας Αλή Εφέντη [=Κεραμίδι Τρικάλων], η μετατροπή της σιδηροδρομικής γεφύρας Στεφανωσαίων [=Δροσερό] ώστε να διέρχηται δι’ αυτής πεδινόν πυροβολικόν. Επίσης, κατασκευάσθηκαν υπό πολιτικού μηχανικού αι δύο γέφυραι της οδού Τυρνάβου-Λαρίσσης και επεσκευάσθη η τρίτη (…).
Η εκπαίδευσις του στρατού ήτο ελλιπής διότι τα διάφορα σώματα μόλις είχον περαιώσει τας στοιχειώδεις ασκήσεις του όπλου των. Το Πεζικόν μόλις κατώρθωσε να εκτελέση ασκήσεις τάγματος, το Πυροβολικόν είχεν πυροβολαρχίας αίτινες μόλις είχον περαιώσει τας ασκήσεις μεμονωμένου πυροβόλου, το δε Ιππικόν ένεκα της μεγίστης ελλείψεως ίππων και της εν ειρήνη απασχολήσεως και τούτου εις έργα αλλότρια του προορισμού του, δεν ηδυνήθη ν’ ανταποκριθή εις τα πολλαπλά καθήκοντα άτινα κέκληται να εκπληρώση εν εκστρατεία. Εννοείται οίκοθεν ότι συνδεδυασμέναι των τριών όπλων ασκήσεις μάχης, έστω και με μικράς μονάδας, δεν είχον γίνει. Όθεν, άμα τη εις Λάρισσαν αφίξει μου διέταξα, όπως τα σώματα ασκώνται δις της ημέρας, εν ώ μέχρι της στιγμής εκείνης μόνον άπαξ ησκούντο, συνάμα δε διέταξα να γίνωσιν ασκήσεις των τριών όπλων ηνωμένων. Αύται όμως δεν εγένοντο, της ενάρξεως των εχθροπραξιών ματαιωσάσης τας διαταγάς μου. Τοιούτος ήτο ο στρατός ημών εκστρατείας υπό την έποψιν της εκπαιδεύσεως (…).
Η Υγειονομική Υπηρεσία δεν εξεπλήρωσεν ως έδει τα καθήκοντά της, ιδία δε κατεδείχθη ανεπαρκής κατά την μεταφοράν των τραυματιών, την δε περισυλλογήν αυτών επί του πεδίου της μάχης δεν ενήργησε μετά της δεούσης δραστηριότητος και κανονικότητος. Η επιμελητεία πολύ ολίγας προσέφερεν υπηρεσίας, μη έχουσα ούτε οργανισμόν, ούτε προσωπικόν επαρκές, ούτε τα μέσα. Η υπηρεσία διατροφής των στρατευμάτων, ουδόλως ωργανωμένη διά τον καιρόν εκστρατείας, υπήρξεν ελλιπής, αναγκασθείσης της επιμελητείας να καταφύγη εις ιδιώτην εργολάβον διά την παραγωγήν και μεταφοράν του άρτου, της μόνης σχεδόν τροφής ήτις μετά τινός κανονικότητος εχορηγήθη εις το στράτευμα (…).
Ούτε σκιά στρατιωτικής μεταγωγικής υπηρεσίας υπήρχε. Κατά το στάδιον της παρασκευής της εκστρατείας εγένετο, κατά πρότασιν του Αρχηγού του Α’ Αρχηγείου υποστρατήγου Μακρή, απόπειρα τις οργανισμού μεταγωγικής υπηρεσίας διά της χρήσεως ιδιωτικών φορτηγών οδηγουμένων υπό ιδιωτών. Η όλως πρωτογενής αύτη υπηρεσία κατεδείχθη εκ των πραγμάτων όχι μόνον ανεπαρκής, αλλά και επιβλαβεστάτη, διότι, εις τας πρώτας αποτυχίας, οι ιδιώται οδηγοί μετά των κτηνών των εγκατέλειψαν ανεπιστρεπτεί τα στρατεύματα, στερηθέντα ούτω παντός μέσου μεταφοράς πυρομαχικών, τροφών και υλικού (…)».
Στο μεγαλύτερο μέρος της Έκθεσης του διαδόχου (640 σελίδες) περιλαμβάνονται αναλυτικά όλες οι διαταγές, τα τηλεγραφήματα και οι αναφορές μεταξύ όλων των εμπλεκομένων προσώπων. Για την υποχώρηση αρχικά προς το Καζακλάρ [= Αμπελώνας] και στη συνέχεια προς τη Λάρισα, ο διάδοχος αναφέρει σχετικά: «Η υποχώρησις ήρξατο εξ ανάγκης (…), αλλά και αύτη ουχί κανονικώς, αλλ’ ομοιάζουσα με φυγήν. Ένεκα της επελεύσεως του σκότους επετάθη ο πανικός και η αταξία, με όλα δε τα ληφθέντα μέτρα δεν κατέστη δυνατή η αναχαίτησις των φυγάδων, εισελασάντων εις την πόλιν [= Λάρισα] εν πληρεστάτη αταξία ώστε πάσα απόπειρα προς ανασχηματισμόν και επαναφοράν αυτών εν τάξει κατέστη αδύνατος. Αι απώλειαι άγνωστοι (…). Διετάχθη η υποχώρησις εφ’ απάσης της γραμμής».
(Συνεχίζεται)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1]. Έκθεσις της A.B. Yψ. του Διαδόχου επί των πεπραγμένων του στρατού Θεσσαλίας κατά την εκστρατείαν του 1897 υποβληθείσα εις το Yπουργείον των Στρατιωτικών. Εν Αθήναις: Εκ του Βιβλιεκδοτικού Καταστήματος Αναστασίου Δ. Φέξη, 1899.