Ο επιφανειακός ορίζοντας συνήθως στο βάθος που κατεργαζόμαστε το έδαφος ή τα ανώτερα 25-30 εκατοστά είναι το πιο γόνιμο τμήμα του εδάφους. Είναι ο ορίζοντας Α στο σχήμα.
Σε ορισμένα εδάφη υπάρχει ένα λεπτό επιφανειακό στρώμα με μεγάλη περιεκτικότητα σε οργανικά υλικά που αποδομούνται (αποσυντίθενται από τους μικροοργανισμούς του εδάφους) για να δημιουργήσουν οργανική ουσία. Είναι ο ορίζοντας στο σχήμα.
Στον ορίζοντα Α βρίσκεται το μεγαλύτερο μέρος της οργανικής ουσίας του καθώς και οι μικροοργανισμοί αλλά και τα ωφέλημα ζώα του εδάφους όπως σκουλήκια κλπ. Εκεί γίνονται οι διεργασίες που κάνουν το έδαφος γόνιμο. Η οργανική ουσία είναι το κεντρικό στοιχείο της γονιμότητας του εδάφους καθώς έχει μεγάλη εναλλακτική ικανότητα ιόντων που επιτρέπει να συγκρατεί στοιχεία όπως οι αζωτούχες ουσίες και να μην εκπλύνονται στα βαθύτερα στρώματα.
Επιπλέον έχει μεγάλη ικανότητα συγκράτησης νερού που βοηθά στη διατήρηση του νερού στο έδαφος και την αντοχή σε μικρές ή μεγάλες περιόδους ξηρασίας. Εκεί επίσης βρίσκονται και ποσότητες στοιχείων που δεν εκπλύνονται όπως ο φωσφόρος και το κάλιο που προσθέτουμε με τα λιπάσματα. Ο ορίζοντας Α είναι το πιο εξελιγμένο έδαφος. Πολλές φορές περιέχει και υλικά από επικαθίσεις μεταφερόμενων υλικών όπως τα υλικά από διαβρώσεις από ανώτερα σημεία του αναγλύφου ή από διαλυμένα σε νερά ρυακιών ή ποταμών και αποτίθενται από τις πλημμύρες.
Κάτω από το στρώμα αυτό υπάρχει ο ορίζοντας Β στο σχήμα που έχει έδαφος όπου καταλήγουν τα στοιχεία που εκλπύνονται με το νερό που στραγγίζει από τον ορίζοντα Α. Είναι ένα λιγότερο γόνιμο έδαφος αλλά εκεί αναπτύσσεται μέρος των ριζών και απορροφά μέρος των θρεπτικών στοιχείων και νερού. Πιο κάτω βρίσκεται ένα στρώμα με λιγότερο εξελιγμένο έδαφος και μητρικό υλικό από το οποίο εξελίχθηκε το έδαφος.
Είναι προφανές ότι σε ένα επικλινές έδαφος όταν δημιουργείται απορροή νερού τότε παρασύρονται τα μικρότερα στοιχεία του εδάφους. Αυτά είναι κυρίως η άργιλος (σωματίδια μικρότερα από 0,002 χιλιοστά) και δευτερευόντως η ιλύς, ενώ παραμένουν στο έδαφος τα μεγαλύτερα σωματίδια όπως η άμμος και οι μικρές ή μεγαλύτερες πέτρες. Φυσικά όταν έχουμε μεγάλη ροή νερού με ορμή τότε προφανώς παρασύρονται και μεγαλύτερα σωματίδια ακόμα και πέτρες όπως ακριβώς έγινε στις πλημύρες που προκλήθηκαν από τον Ιανό. Το συνολικό αποτέλεσμα είναι ένα μεγάλο ή μικρότερο μέρος του ορίζοντα Α να απομακρυνθεί από τα επικλινή χωράφια.
Ένα ερώτημα που τίθεται από την πλευρά των παραγωγών είναι τι πρέπει να κάνουμε για να αποκαταστήσουμε τη γονιμότητα του εδάφους. Η γνώμη μου είναι ότι οι δράσεις μας πρέπει να γίνουν προς δύο κατευθύνσεις. Η μία να βελτιώσουμε όσο μπορούμε το έδαφος που παράμεινε. Η δεύτερη να θωρακίσουμε τα εδάφη μας για επόμενα αντίστοιχα φαινόμενα ραγδαίων και υψηλών βροχοπτώσεως που είναι πολύ πιθανό να συμβούν συχνότερα με την κλιματική αλλαγή.
Η βελτίωση της γονιμότητας πρέπει να επιδιωχθεί με την αύξηση της οργανικής ουσίας του εδάφους και προσθήκη στοιχείων όπως ο φωσφόρος και το κάλιο. Μαζί με την άργιλο είναι αυτά που απομακρύνονται. Δυστυχώς την άργιλο δεν μπορούμε να την επαναφέρουμε άμεσα. Οπότε μένει η οργανική ουσία για να βελτιώσουμε όσο γίνεται την κατάσταση. Έχω γράψει πολλές φορές για το θέμα και θα επαναλάβω συνοπτικά. Η οργανική ουσία βοηθά στη δημιουργία συσσωματωμάτων (που δημιουργούνται από τη συνένωση των σωματιδίων του εδάφους με συγκολλητική ουσία κυρίως την οργανική ουσία) που να είναι σταθερά.
Αυτό θα βοηθήσει στη δημιουργία μιας καλής δομής του εδάφους με καλό πορώδες για αερισμό του, για την απορρόφηση του νερού και τη στράγγιση, καλή αντίσταση στη συμπίεση και σταθερότητα που δεν επιτρέπει τη διάσπασή τους από το κτύπημα των σταγόνων της βροχής.
Υπενθυμίζω ότι η διάβρωση ξεκινά από το κτύπημα των σταγόνων της βροχής σε γυμνό έδαφος που διασπά τα συσσωματώματα και τα λεπτά υλικά που αποσπώνται από αυτά, κλείνουν τους πόρους του εδάφους μειώνοντας τη διήθηση του νερού (και αυξάνοντας την απορροή), ενώ είναι εύκολα στη μεταφορά τους από το νερό που απορρέει.
Πώς μπορούμε να αυξήσουμε την οργανική ουσία; Προσθέτοντας οργανική ύλη στο έδαφος (υπολείμματα καλλιεργειών συμπεριλαμβανομένων των ριζών των καλλιεργειών, προσθήκη υλικών με χλωρή λίπανση, προσθήκη κοπριάς, κομπόστας ή υπολειμμάτων μεθανικής ζύμωση) και μειώνοντας την αποδόμησή τους. Η αποδόμηση γίνεται από αερόβιους μικροοργανισμούς (που λειτουργούν παρουσία οξυγόνου). Το έδαφος αερίζεται όταν το αναμοχλεύουμε.
Επομένως μείωση της κατεργασίας του εδάφους συμβάλλει στη μείωση της αποδόμησης της οργανικής ουσίας και στην αύξηση της οργανικής ουσίας στο έδαφος. Συμπέρασμα: Προσθήκη οργανικής ύλης και μείωση της διατάραξης τους εδάφους με την κατεργασία είναι κατάλληλα για βελτίωση της γονιμότητας του εδάφους που έχει υποβαθμιστεί από την έντονη διάβρωση.

Γράφει ο Φάνης Γέμτος, γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας