Για παράδειγμα, για την καλλιέργεια του βαμβακιού το κόστος της ενέργειας μόνο για άντληση του νερού άρδευσης από πομώνες ανέρχεται σε 65 ευρώ/στρ. και του καλαμποκιού σε 85-90 ευρώ/στρ. (τα στοιχεία προέρχονται από έναν καλά οργανωμένο παραγωγό). Τα ποσά αυτά αποτελούν σημαντικό ποσοστό του εισοδήματος των παραγωγών και η μείωσή τους θα το ενίσχυε σημαντικά. Γενικά, η ενέργεια αποτελεί βασικό παράγοντα της γεωργικής παραγωγής που την επηρεάζει καθοριστικά. Επομένως, η ενασχόληση με το θέμα αυτό και η ανεύρεση εναλλακτικών λύσεων είναι απαραίτητη, ιδιαίτερα σε μία περίοδο που, τόσο ευρωπαϊκό όσο και κυριότερα σε εθνικό επίπεδο, βρίσκεται στο επίκεντρο ολόκληρης της κοινωνίας, η οποία σχετίζεται με τον Πρωτογενή Τομέα (Π.Τ.), από τον οποίο εξαρτάται η επισιτιστική της ασφάλεια.
Μία απάντηση στην αντιμετώπιση του ενεργειακού κόστους φάνηκε ότι μπορεί να δώσει η χρησιμοποίηση Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ), που, εκτός από τα αδιαμφισβήτητα περιβαλλοντικά οφέλη, προσφέρει και τη δυνατότητα μείωσης του κόστους παραγωγής, διότι είναι ανεξάντλητες και πολύ πιο φθηνές από όλες τις άλλες πηγές ενέργειας. Τα έξοδα, όμως, της εγκατάστασης των συστημάτων δέσμευσης και χρησιμοποίησης της ενέργειας των ΑΠΕ είναι πολύ μεγάλα για τις δυνατότητες μεμονωμένων παραγωγών, δεδομένου ότι ο μέσος κλήρος τους είναι απελπιστικά μικρός σε σύγκριση με τις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης. Η προφανής λύση, λοιπόν, στο πρόβλημα αυτό είναι η δημιουργία συλλογικοτήτων (αστικών συνεταιρισμών σύμφωνα με τον νόμο), των Ενεργειακών Κοινοτήτων (Ε.Κοιν.) που μπορούν να «σηκώσουν» το κόστος εγκατάστασης των συστημάτων αυτών, αλλά ταυτόχρονα και η πραγματική πολιτική βούληση να υποστηριχθούν με κατάλληλες νομοθετικές ρυθμίσεις που δημιουργούν ευνοϊκές ή τουλάχιστον ισότιμες συνθήκες με όλους τους άλλους ανταγωνιστές, που εν προκειμένω είναι οι μεγάλες ενεργειακές εταιρείες. Ποια είναι, όμως, η κατάσταση στο ζήτημα αυτό; Κατανοεί και υποστηρίζει όντως η Πολιτεία τις εναλλακτικές αυτές δυνατότητες; Η απάντηση προκύπτει από τις νομοθετικές πρωτοβουλίες και τις προϋποθέσεις υλοποίησης τους που αποφασίζονται στην πράξη.
Το νομοθετικό πλαίσιο για τις Ε.Κοιν. περιλαμβάνει τον ν. 4513/2018 που ψηφίσθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα πριν καν ψηφισθεί ανάλογος νόμος στην Ε.Ε., την Υπ. Απόφαση 15084/382/5-3-2019, τον νόμο 4759/2020 και τον νόμο 5037/2023. Με τον πρώτο νόμο διαμορφώθηκε το πλαίσιο δημιουργίας των Ε.Κοιν. που είχε ως στόχο την παραγωγή και αξιοποίηση ενέργειας για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, δίνοντας έμφαση στην εντοπιότητα. Η Υπ. Απόφαση του 2019 επέτρεψε τον ενεργειακό συμψηφισμό, δηλαδή την κατανάλωση της παραγόμενης ενέργειας και σε περιοχές διαφορετικές από τον τόπο στον οποίο παράγονται, ενώ ο νόμος του 2020 επέβαλε την υποχρεωτική συμμετοχή των Ε.Κοιν. σε ανταγωνιστική διαδικασία, καταργώντας τον διαχωρισμό των Ε.Κοιν. και ιδιωτών επενδυτών στη δημιουργία έργων ΑΠΕ. Τέλος, με τον τελευταίο νόμο του 2023 προσαρμόσθηκε το εθνικό πλαίσιο στις ευρωπαϊκές οδηγίες, αναδιαμορφώνοντας ριζικά τα δεδομένα λειτουργίας των Ε.Κοιν., που τελικά ο χαρακτήρας τους άλλαξε τελείως από την αρχή που πρωτο-νομοθετήθηκε στην Ελλάδα μέχρι σήμερα.
Οι Ε.Κοιν., λοιπόν, από κοινωνικές πρωτοβουλίες πολιτών που τους έδιναν τη δυνατότητα συμμετοχής στην παραγωγή και διαχείριση της ενέργειας με στόχο κυρίως περιβαλλοντικά οφέλη, κατέληξε να είναι επιχειρηματικές δραστηριότητες με κυρίαρχο σκοπό το κέρδος. Αυτό προκύπτει αβίαστα από τα αποτελέσματα της εφαρμογής του θεσμού των Ε.Κοιν. στη χώρα μας μέχρι σήμερα. Με βάση τα στοιχεία που δημοσιεύει ο Οργανισμός The Green Tank (https://thegreentank.gr/en/about-us/), τα οποία προέρχονται από το Γενικό Εμπορικό Μητρώο (ΓΕΜΗ) του ΔΕΔΔΗΕ και ΑΔΜΗΕ, από τα 1.677 ηλεκτρισμένα έργα Ε.Κοιν. στα τέλη του 2023, τα 1.462 ήταν εμπορικά έργα Ε.Κοιν. και τα έργα αυτοπαραγωγής που εξυπηρετούν μόνο τις ανάγκες των φορέων που τα δημιουργούν και όχι το εμπόριο του ρεύματος που παράγουν, ήταν μόλις 50. Με βάση αυτά τα στοιχεία φαίνεται καθαρά ότι οι Ε.Κοιν. στην Ελλάδα δεν εξυπηρετούν τη δίκαιη ενεργειακή μετάβαση, δηλαδή τη δίκαια κατανομή του οικονομικού και κοινωνικού κόστους με βάση τους στόχους της οποίας μέχρι το 2050 να έχει απανθρακοποιηθεί πλήρως η Ευρωπαϊκή Οικονομία, με σταθμό το 2030 που πρέπει να καλυφθεί ο στόχος το 42,5% της ενέργειας που καταναλώνεται να παράγεται από ΑΠΕ.
Αυτές τις μέρες είναι στο επίκεντρο το αγροτικό πρόβλημα στην Ελλάδα και ευρύτερα στην Ε.Ε. Έχουν διατυπωθεί πάρα πολλές αναλύσεις για τις αιτίες που το προκαλούν, μεταξύ των οποίων το κόστος παραγωγής να φαίνεται ότι είναι κυρίαρχο. Δεν ακούστηκε, όμως, παρά ελάχιστα, η σημασία που μπορούν να αποκτήσουν οι Ε.Κοιν., στην αντιμετώπιση του ενεργειακού προβλήματος του Π.Τ., εάν η νομοθεσία ακολουθήσει τις αρχές και τους στόχους της δίκαιης μετάβασης, στο όνομα της οποίας ομνύουν όλοι. Το υφιστάμενο νομοθετικό πλαίσιο όχι μόνο δεν ανταποκρίνεται στους στόχους αυτούς, αλλά απεναντίας δημιουργεί επί πλέον αδικίες και ιδιαίτερα σε εκείνους, στους οποίους το ενεργειακό κόστος αποτελεί σημαντικό στοιχείο του κόστους παραγωγής, όπως είναι στον Π.Τ. Οι Ε.Κοιν. μπορούν να αντιμετωπίσουν το ενεργειακό πρόβλημα του Π.Τ., εκείνο όμως που λείπει είναι η πολιτική βούληση και η ειλικρινής πρόθεση να υποστηριχθεί ο Π.Τ., όπως προκύπτει από τις πολιτικές αποφάσεις που προαναφέρθηκαν. Τα αποτελέσματα αυτών των αποφάσεων τα βλέπουμε τώρα κυρίως στην αύξηση των τιμών των προϊόντων. Όταν σε αυτό θα αρχίσουν να προστίθενται και οι ελλείψεις αγροτικών προϊόντων τα πράγματα θα είναι πιο δύσκολα και ίσως όχι αναστρέψιμα.
*O Χρίστος Τσαντήλας είναι γεωπόνος, δρ. Εδαφολογίας, ερευνητής, πρ. διευθυντής Ινστιτούτου Βιομηχανικών και Κτηνοτροφικών Φυτών του ΕΛΓΟ ΔΗΜΗΤΡΑ (e-mail: christotsadilas@gmail.com).
