Τα τελευταία τρία χρόνια, μεταξύ άλλων, αντιμετωπίσαμε την πανδημία, τον «Ιανό», τους σεισμούς στο Δαμάσι, τον «Daniel» και τον «Elias». Στο ΤΕΕ Κεντρικής & Δυτικής Θεσσαλίας -ως σύμβουλοι της Πολιτείας σε τεχνικά θέματα- κληθήκαμε να συμβάλουμε στην αντιμετώπιση των επιπτώσεων των φαινομένων, από τα οποία μάθαμε πολλά.
Όλα τα παραπάνω ενέχουν το στοιχείο της έκπληξης. Σε ό,τι αφορά τους σεισμούς, η έκπληξη είναι δικαιολογημένη. Σε ό,τι αφορά τις πλημμύρες όμως;
Σύμφωνα με τη διεθνή βιβλιογραφία, τον 20ό αιώνα οι πλημμύρες ποταμών έχουν προκαλέσει τον θάνατο 7 εκατ. ανθρώπων, ενώ ο μέσος όρος ετήσιων ζημιών παγκοσμίως είναι 104 δισ. $! Μάλιστα, με μία αύξηση κατά 1,5οC η έκθεση σε πλημμύρες αναμένεται να τριπλασιαστεί ως το 2050, οι θάνατοι θα αυξηθούν κατά 70%-83% και οι ζημιές κατά 160%-240%. Και αν και οι πλημμύρες είναι ένας επαναλαμβανόμενος κίνδυνος, οι περιοχές που πλημμυρίζουν πιο συχνά συγκεντρώνουν τη μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα ανά τετραγωνικό χιλιόμετρο!
Οι φυσικές καταστροφές έχουν να κάνουν με την πρόληψη του φαινομένου, την αντιμετώπισή του όταν εξελίσσεται, αλλά και με τη διαχείριση της επόμενης ημέρας. Στο πλαίσιο αυτό, το 2012, η Παγκόσμια Τράπεζα εξέδωσε τον οδηγό για τη σχεδίαση ενός ολοκληρωμένου σχεδίου διαχείρισης κινδύνων πλημμύρας Πόλεων, όπου προτείνει δώδεκα βασικές αρχές πολιτικού σχεδιασμού. Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένες: α) είναι αδύνατον να εξαλειφθεί πλήρως ο κίνδυνος από τις πλημμύρες, β) απαιτείται η ενσωμάτωση της διαχείρισης κινδύνων πλημμύρας στον πολεοδομικό σχεδιασμό και στη διακυβέρνηση, γ) μια ολοκληρωμένη στρατηγική εμπεριέχει δομικά, και μη-δομικά αντιπλημμυρικά μέτρα, δ) η συνεχής επικοινωνία για την ευαισθητοποίηση και την ενίσχυση της ετοιμότητας είναι απαραίτητη, ε) πρέπει να υπάρχει σχέδιο ανάκαμψης και ανασυγκρότησης τέτοιο ώστε να ενισχύει αντιπλημμυρικά τις πληττόμενες περιοχές.
Τα δομικά έργα, λίγο έως πολύ, είναι στους περισσότερους γνωστά: κανάλια αποστράγγισης, ταμιευτήρες, έργα διείσδυσης και διαπερατότητας αστικών περιοχών, διαχείριση υπόγειου υδροφορέα, υγρότοποι, συστήματα φραγμάτων και επιχώσεων, κ.λπ. Τα μη-δομικά έργα όμως, είναι λιγότερο γνωστά και περιέχουν: Εκστρατείες ενημέρωσης για τις πλημμύρες, σχέδιο για τη δημόσια υγεία, ορθό σχεδιασμός χρήσεων γης - πλημμυρικών ζωνών, ασφάλιση έναντι πλημμύρας, χρηματοδότηση κινδύνου, αποζημιώσεις και φορολογικές ελαφρύνσεις, διαχείριση στερών και υγρών αποβλήτων, σχέδιο έκτακτης ανάγκης και διάσωσης, μέτρα αποτροπής ζημιών και σχέδιο προσωρινής στέγασης, σχεδιασμό επιχειρηματικής και κυβερνητικής συνέχειας, συστήματα έγκαιρης προειδοποίησης, σχέδια εκκένωσης, αποκατάσταση και ανασυγκρότηση μετά από πλημμύρα.
Ας δούμε λοιπόν τι έχουμε κάνει εμείς σε σχέση με την πρόληψη, αντιμετώπιση και διαχείριση:
Σε εθνικό επίπεδο έχουμε τα σχέδια διαχείρισης κινδύνων πλημμύρας, τα οποία για τη Θεσσαλία προτείνουν 26 μέτρα για τα οποία είναι αρμόδιοι πάνω από 127 (!) φορείς: Υπουργεία Υποδομών / Περιβάλλοντος / Οικονομικών / Εσωτερικών / Αγροτικής Ανάπτυξης / Τουρισμού, Γενικές Γραμματείες, Αποκεντρωμένες Διοικήσεις, Περιφέρειες, Δήμοι, Δασαρχεία, ΓΟΕΒ, ΤΟΕΒ, ΔΕΥΑ, ΕΛΓΑ, ΕΛΑΣ κ.λπ.! Η πολυδιάσπαση ευθυνών, πόρων και αρμοδιοτήτων προφανώς ευθύνεται για αυτά που βιώσαμε. Ένα παράδειγμα η ευθύνης συντήρησης των αντιπλημμυρικών έργων: Στις πεδινές περιοχές αρμόδια είναι η εκάστοτε Περιφέρεια, ενώ στις ορεινές η Διεύθυνση Δασών. Χαρακτηριστικές είναι οι εικόνες από υδατοφράγματα που δεν άντεξαν, καθώς τα φερτά υλικά από τις ορεινές περιοχές τα έφραξαν με αποτέλεσμα την υπερχείλιση.
Τι κάνουμε όμως στο κομμάτι της αντιμετώπισης και της διαχείρισης της επόμενης ημέρας; Στις πόλεις μας, δυστυχώς υστερούμε σε αυτόν τον τομέα. Βεβαίως, σχέδια υπάρχουν. Το μεγάλο ερώτημα όμως αφορά τελικά στην αποτελεσματικότητά τους και στην ικανότητα εκείνων που υποτίθεται πως τα εφαρμόζουν. Πώς αλλιώς να αιτιολογήσουμε καταστάσεις χάους που βιώσαμε στον «Ιανό», στους σεισμούς στο Δαμάσι, στον «Daniel», στον «Elias»; Τα προβλήματα που ανέκυψαν με τον Βιολογικό τώρα με τον «Daniel»; Την ανυπαρξία προληπτικής ενημέρωσης σε πολίτες με οδηγίες πριν την εκδήλωση του φαινομένου;
Σε σχέση με τα δομικά και μη-δομικά μέτρα που προτείνει η Παγκόσμια Τράπεζα, εύκολα αντιλαμβανόμαστε αυτά που είτε λειτούργησαν είτε αστόχησαν, αλλά και όσα δεν έχουμε φροντίσει να υλοποιήσουμε.
Με αφορμή όμως τα φυσικά αυτά φαινόμενα, βιώσαμε την παντελή έλλειψη σχεδίων αναφορικά με τα μη-δομικά μέτρα. Οι περισσότεροι Δήμοι -όχι όλοι- ήταν σαστισμένοι και έκπληκτοι με την εκδήλωση των φαινομένων. Αυτό ήταν φανερό με την κυκλοφοριακή παράλυση της Λάρισας -ελέω ΣΒΑΚ- κατά τη διάρκεια των σεισμών στο Δαμάσι. Ή με το ότι ολόκληρος ο Δήμος Λαρισαίων «κόπηκε» στα δύο, λόγω της υπερχείλισης του Πηνειού στις Εργατικές Κατοικίες της Γιάννουλης. Αν το φαινόμενο μάλιστα είχε κρατήσει λίγο ακόμη, ολόκληρη η Καλλιθέας, που (και πάλι σύμφωνα με το ΣΒΑΚ) πρόκειται να γίνει συλλεκτήρια οδός, θα είχε πλημμυρίσει δημιουργώντας τεράστιο κυκλοφοριακό πρόβλημα σε όλη την πόλη. Από ό,τι φάνηκε δεν υπήρχε ή δεν εφαρμόστηκε κάποιο εναλλακτικό σχέδιο του Δήμου για την αποκατάσταση της κυκλοφορίας σε τέτοιες καταστάσεις. Δεν θα έπρεπε να υπάρχει εναλλακτικό σχέδιο για τη διασφάλιση της σύνδεσης με τη Γιάννουλη; Ευτυχώς, έχει προνοήσει η Περιφέρεια Θεσσαλίας με την κατασκευή νέας γέφυρας προς τη Γιάννουλη, έργο που βρίσκεται στο στάδιο της περιβαλλοντικής αδειοδότησης. Η δε πλημμύρα, είχε ως αποτέλεσμα την προσωρινή διακοπή υδροδότησης, ρευματοδότησης και τηλεπικοινωνιών. Δεν θα έπρεπε να είχαμε ένα σχέδιο ενημέρωσης των πολιτών πριν το φαινόμενο; Όταν ο Δημότης δεν έχει πρόσβαση στην πληροφορία, πώς θα ενημερωθεί για τυχόν εκκένωση ή οποιαδήποτε άλλη πληροφορία η οποία έχει άμεση σχέση με τη ζωή του;
Και ίσως αυτά να φαντάζουν για κάποιον δύσκολα ή αδύνατα. Ας δούμε όμως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα βέλτιστης πρακτικής μιας σύγχρονης ευρωπαϊκής πόλης που διαθέτει ολοκληρωμένο σχέδιο αντιμετώπισης κινδύνων πλημμύρας. Η Κολωνία, η 4η μεγαλύτερη πόλη της Γερμανίας, πλημμυρίζει από τον Ρήνο από το 792 μ.Χ. Η δημοτική επιχείρηση (StEB) αρμόδια για τη διαχείριση του νερού και της αποχέτευσης της πόλης -δηλαδή η αντίστοιχη ΔΕΥΑΛ- έχει και την αρμοδιότητα του ελέγχου και της πρόληψης των πλημμυρών καιτην ορθή ενημέρωση του πληθυσμού. Η StEB, προχώρησε σε αρχιτεκτονικούς διαγωνισμούς με τους πολίτες να έχουν ενεργό ρόλο στη σχεδιαστική λύση των δομικών έργων, ώστε αυτά να έχουν την αποδοχή των κατοίκων. Θεμελιώδες στοιχείο της όλης θωράκισης είναι τα «κινητά τείχη»: συναρμολογούμενα στοιχεία που εφόσον κριθούν απαραίτητα, αναπτύσσονται μέσα σε 10 ώρες σε ένα μήκος 9,5 χιλιομέτρων ενώ 350 άνθρωποι είναι άμεσα διαθέσιμοι για τη φόρτωση, μεταφορά και την ανέγερσή τους.
Τα δομικά μέτρα, (σύστημα αποχέτευσης, τείχη, αναχώματα, γέφυρες κ.λπ.), συμπληρώνονται από μη δομικά μέτρα που βελτιώνουν τόσο την πρόληψη της πλημμύρας, αλλά και τη διαχείριση της κυκλοφορίας, αντλήσεις κ.λπ. Η StEB δημιούργησε ένα κέντρο αντιπλημμυρικής προστασίας που ενεργοποιείται μόλις η στάθμη του ποταμού ανέλθει στα 4,5 μέτρα και ταυτόχρονα ενεργοποιείται τηλεφωνική γραμμή για τους πολίτες. Όταν η στάθμη ανέλθει στα 7,5 μέτρα αναλαμβάνει δράση το Κύριο Κέντρο Αντιπλημμυρικής Προστασίας όπου συμμετέχουν όλες οι αρχές, το οποίο είναι αρμόδιο για τον συντονισμό όλων των μέτρων, ενώ το «Σύστημα Πληροφοριών Πλημμύρας και Προειδοποίησης» διασφαλίζει συνεχή ροή πληροφοριών και τον συντονισμό των μέτρων. Στο διαδίκτυο υπάρχουν διαθέσιμοι χάρτες κινδύνου ώστε οι πολίτες να μπορούν να προσδιορίσουν αν θα επηρεαστούν από την πλημμύρα.
Προκύπτει συνεπώς εύλογα ένα ερώτημα: Μήπως θα πρέπει οι Δημοτικές Αρχές να φροντίσουν για την υιοθέτηση διεθνών βέλτιστων πρακτικών για την αντιμετώπιση και διαχείριση πλημμυρών; Άλλωστε, οι Μηχανικοί της Θεσσαλίας -τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα- είναι καταρτισμένοι και ικανότατοι και θα καταφέρουν να βρούνε ουσιαστικές λύσεις. Αρκεί να υπάρχει και η απαιτούμενη πολιτική βούληση σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης.
Στην Κολωνία -σε ό,τι αφορά τις πλημμύρες τουλάχιστον- το στοιχείο της έκπληξης έχει εκλείψει. Στη Λάρισα όμως;... Θα συνεχίζουμε μετά από κάθε φαινόμενο να κοιτάζουμε την επόμενη μέρα «έκπληκτοι»;…