Επιπλέον, από τη μελέτη του κειμένου αυτού εμπλουτίζουμε τις ιστορικές μας γνώσεις από μια εποχή που δεν έχει επαρκώς μελετηθεί, πολλά σπουδαία γεγονότα μας διαφεύγουν και προσπαθούμε να συνθέσουμε τη σχετικά πρόσφατη ιστορία της πόλης μας από την αναδίφηση παλαιών εφημερίδων της, όσων έχουν διασωθεί ή εντοπιστεί μέχρι σήμερα. Και αυτό χάρη στις προσπάθειες μιας δράκας ομάδων και ατόμων που έχουν πάθος με την τοπική ιστορία, όπως το «Θεσσαλικό Ημερολόγιο», ο «Όμιλος Φίλων της Θεσσαλικής Ιστορίας», η «Φωτοθήκη Λάρισας» και μερικά ευαισθητοποιημένα άτομα.
Επειδή ο χρόνος από τη δημοσίευση του κειμένου του Μιχαήλ Χρυσοχόου είναι μεγάλος και η επιστημονική έρευνα, εν τω μεταξύ, έχει κάνει βήματα προόδου, ορισμένες απόψεις του συγγραφέα είναι ξεπερασμένες ή εσφαλμένες. Με κατάλληλες υποσημειώσεις τα σημεία αυτά θα επισημανθούν και θα διορθωθούν σύμφωνα με τις σημερινές επικρατούσες απόψεις. Η γλώσσα διατηρείται ως έχει, πλην ακραίων περιπτώσεων. Στην περίπτωση αυτή επακολουθεί εντός αγκυλών διευκρίνιση. Το κείμενο έχει ως εξής:
«Η εορτή των Θεοφανείων και η κατάδυσις του Σταυρού από της γεφύρας εν τω Πηνειώ, είναι πανήγυρις μοναδική και εκ των σπανίων των εν Ελλάδι τελουμένων. Την περιγραφήν αυτών πολλοί κατά καιρούς περιέγραψαν, ήτις και επί Τουρκοκρατίας ωσαύτως μεγαλοπρεπώς ετελείτο και αι αρχαί Στρατιωτικαί και Πολιτικαί και μουσικαί ελάμβανον μέρος, και η μεγαλοπρέπεια κάτι το επιβάλλον είχε [2].
Και τότε μεν επί της γεφύρας ιστάμενός τις και προς την πόλιν βλέπων, είχε δεξιά μεν επί λόφου τεχνητού το του κατακτητού Τέμενος, μεγαλοπρεπώς υψούμενον επί της δεξιάς όχθης του ποταμού, κτίριον Βυζαντινού ρυθμού εκ των αρίστων, με νεωτέραν προστοάν ανατολικού ρυθμού, επί μονολίθων στηλών στηριζομένην [3]. Ο μιναρές του, πάντων των εν Λαρίσση υψηλότερος και ευπρεπέστερος, ήτον εν συνόλω το καλλίτερον και μεγαλοπρεπέστερον κόσμημα της Λαρίσσης [4], παρά την αρχαιοτάτην γέφυραν του Πηνειού κείμενον. Αριστερά δε και επί της δυτικής άκρας της τεχνητής επίσης Ακροπόλεως [5], τον ναόν του Αγ. Αχιλλείου ευπρεπή μεν αλλά ταπεινόν, επί του οποίου εσχάτως είχε δοθεί η άδεια να έχη μικράν καμπάναν.
Πέρισυ [1906] την αυτήν εποχήν και ημέραν είχον παρατηρήσει μίαν αντίθεσιν αριστερά της γεφύρας. Ο ταπεινός ναός του Αγ. Αχιλλείου υπερήφανος υψούτο, νεόδμητος ήδη, με τα Βυζαντινής φιλοκαλίας προπύλαιά του και το κωδωνοστάσιον, δεξιά δε το Μουσουλμανικόν Τέμενος κατερειπωμένων και εγκαταλελειμμένον. Η αντίθεσις αύτη οδυνηράν μοι επροξένησεν αίσθησιν και εις πολλούς έκαμα παρατηρήσεις πικράς, εξ ών άλλοι μεν απέδιδον την αναλγησίαν ταύτην εις την Βακουφικήν Επιτροπήν, την από συμπολίτας Μουσουλμάνους αποτελουμένην και άλλοι εις την Δημαρχίαν, ήτις έπρεπε να λάβη πρόνοιαν, ουχί μόνον δια το ιστορικώτατον αυτό Τέμενος υφ’ όλας τας επόψεις, ως θέλομεν ιδεί, αλλά και διά τα άλλα Τεμένη, ένθα και από του ύψους των μιναρέδων λατρεύεται είς Θεός, αλλά και ως της πόλεως αυτής κοσμήματα απαράμιλλα.
Επέπρωτο, όμως, να ίδω εφέτος [1907] το ιερόν αυτό Τέμενος βανδαλικώς ανασκαφόμενον και οι κάτοικοι της πόλεως ταύτης με αναλγησίαν ακατανόητον, δύναταί τις να είπη, βλέπουσιν απαθέστατα την καταστροφήν τελουμένην, προεξάρχοντος του Δημάρχου και των άλλων Αρχών.
Τι δε να είπωμεν διά την Βακουφικήν Επιτροπήν, ήτις αντί να περιφράξη το ιερόν αυτό Τέμενος και το περιποιηθή ως έδει [όπως έπρεπε], το ενοικίαζεν ως αχούρι χάριν μηδαμινού κέρδους; Τι δε διά την Νομαρχίαν, ήτις έδωκε την άδειαν να πωληθή το υλικόν αυτού εν δημοπρασία αντί ευτελούς ποσού εκ κερδοσκόπων; Τι δε διά τον λαόν της Λαρίσσης, όστις απαθέστατα βλέπει την καταστροφήν; Και τι επί τέλους διά τόσους επιστήμονας εντοπίους και ξένους και προ πάντων διά τους δημοσιογράφους, οίτινες ηδύναντο να προλάβωσι την καταστροφήν κτιρίου υπέρ τρισχιλίων ετών, ένθα εναλλάξ ελατρεύθη η θεά της χώρας Δήμητρα, ο Χριστός και ο Μωάμεθ; Τι ηνάγκασε την Βακουφικήν Επιτροπήν να εξαφανίση, εν σπουδή μάλιστα, περιφανές μνημείον της δόξης των;
Είναι νομίζομεν ακόμη καιρός να προληφθή το κακόν και να σταματήση όπου ευρίσκεται. Είναι αίσχος να εκτελήται τοιούτος βανδαλισμός υπό τα όμματα πάντων και μάλιστα τώρα, ότε η Λάρισσα θα καταστή ο πρώτος Σταθμός του Διεθνούς σιδηροδρόμου και η μετά της Ευρώπης απάσης συγκοινωνία [6].
Η Λάρισσα είναι η αρχαιοτέρα πόλις και αυτών των Αθηνών ακόμη και η μόνη παραποτάμιος, επί της δεξιάς όχθης του Πηνειού κειμένη, επί εδάφους κυματοειδούς, ήτις διασωθείσα ετήρησε την θέσιν της και το όνομα μέχρι σήμερον. Ο παρά τον Πηνειόν προς βορράν υψούμενος μέγας λόφος είναι η τεχνητή Ακρόπολις (Λάρισσα) αυτής και επί της μεσημβρινής πλευράς αυτού έκειτο το μεγαλοπρεπές και αρχαιότατον θέατρον των Αλευάδων. Εις το μέσον της Πελασγιώτιδος [7], επί εδάφους κατά τι υψηλοτέρου κειμένη, έχει ορίζοντα μοναδικόν απέραντον, υπό ορέων υψηλών περιβαλλόμενον. Προς βορράν η Λάρισα έχουσα τον θείον Όλυμπον, προς ανατολάς την Όσσαν και το Πήλιον, προς νότον την Όρθρυν και προς δυσμάς τον Πίνδον, ηδύνατο να καταστή η ωραιοτέρα πόλις της Ελλάδος και μοναδική εις το είδος της.
[2]. Για λεπτομερείς πληροφορίες βλέπε το βιβλίο του Γιάννη Ρούσκα, με τίτλο «Τα Θεοφάνια στη Λάρισα», τυπωμένο με ιδιόχειρη γραφή στην Αθήνα το 2014, με 203 σελίδες και με πλούσιο και ανέκδοτο φωτογραφικό υλικό.
[3]. Εάν αντιπαραβάλλει κανείς τη δημοσιευόμενη εικόνα στο σημερινό κείμενο, με την φωτογραφία της Λάρισας του Δημ. Μιχαηλίδη (1884) ή τα χαρακτικά των περιηγητών του 19ου αι. που απεικονίζουν το τζαμί του Χασάν μπέη, αντιλαμβάνεται ότι το προστώο του τεμένους του Χασάν μπέη άλλαξε ριζικά λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση της Λάρισας, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τα αναφερόμενα στο κείμενο του Μιχαήλ Χρυσοχόου «…με νεωτέραν προστοάν».
[4]. Το τζαμί του Χασάν μπέη ήταν το σπουδαιότερο της Λάρισας και ένα από τα μεγαλύτερα του τουρκοκρατούμενου ελληνικού χώρου. Επειδή δε οι κίονές του προέρχονταν από το πολύτιμο πράσινο μάρμαρο της Χασάμπαλης, οι μουσουλμάνοι της Λάρισας το ονόμαζαν και «πράσινο τζαμί».
[5]. Στο σημείο αυτό έχουμε μαρτυρία ότι το 1907 ο λόφος ονομαζόταν από τους κατοίκους της Ακρόπολις και όχι Φρούριο, όπως κακώς επικράτησε επί των ημερών μας.
[6]. Η σιδηροδρομική σύνδεση της Λάρισας με την Αθήνα ολοκληρώθηκε το 1908 και η γραμμή αυτή ονομάσθηκε Λαρισαϊκός σιδηρόδρομος, εξ ου και ο Σιδηροδρομικός Σταθμός της Αθήνας ονομάζεται μέχρι σήμερα Σταθμός Λαρίσης. Όταν το 1916 ολοκληρώθηκε η γραμμή Αθηνών-Θεσσαλονίκης-Συνόρων ονομάστηκε Διεθνής. Ο άλλος σιδηροδρομικός σταθμός της Λάρισας ονομαζόταν Θεσσαλικός και είχε αρχίσει τη λειτουργία του το 1884, μόλις τρία χρόνια μετά την προσάρτηση της Θεσσαλία στην Ελλάδα.
[7]. Η αρχαία Θεσσαλία ήταν διηρημένη σε έξη διαμερίσματα. Τη Θεσσαλιώτιδα, τη Φθιώτιδα, την Πελασγιώτιδα, την Εστιώτιδα, την Περραιβία και τη Θετταλομαγνησία. Η Λάρισα ήταν πρωτεύουσα της Πελασγιώτιδας. Βλέπε: Ιωάννης Αναστ. Λεονάρδος. Νεωτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφία, Λάρισα, Β’ έκδοση, (1992), σελ. 33.
