Συνέντευξη: Χαρίκλεια Βλαχάκη

Από τις πρώτες διαδηλώσεις που εκδηλώθηκαν στο Κίεβο τον Νοέμβριο του 2013 με αφορμή την απόρριψη της συμφωνίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, μέχρι τους 88 νεκρούς της 20ής Φεβρουαρίου και τις πρόσφατες δηλώσεις του μεταβατικού πρωθυπουργού Αρσένι Γιατσένιουκ για «κήρυξη πολέμου» από τη Ρωσία, είναι προφανές ότι η κατάσταση στην Ουκρανία αφορά σε κάτι πολύ πιο σύνθετο από τον θυμό μιας κοινωνίας απέναντι στο διεφθαρμένο κράτος. Ο γενικός διευθυντής Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής κ. Θάνος Π. Ντόκος, εξηγεί το τι και το γιατί, εν αναμονή των αποτελεσμάτων του σημερινού δημοψηφίσματος στην Κριμαία.

* Κύριε Ντόκο, τι ακριβώς διακυβεύεται σήμερα στην Ουκρανία;

- Η εξελισσόμενη αντιπαράθεση εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο διεκδίκησης επιρροής και ελέγχου επί του πρώην σοβιετικού χώρου. Υπάρχει μια γενικότερη ανησυχία στη Δύση για τις γεωπολιτικές επιδώξεις της Ρωσίας, που προκαλείται από τον συνδυασμό δημοκρατικού ελλείμματος, ηγεμονικών τάσεων και προσπάθειας επανάκτησης παραδοσιακών περιοχών επιρροής, από μια μεγάλη δύναμη που λειτουργεί ακόμη με βάση τη λογική της «σκληρής ισχύος», ως μέσου άσκησης εξωτερικής πολιτικής. Πόσο ακριβής είναι αυτή η αντίληψη; Είναι γεγονός ότι ιστορικά η Ρωσία αποτελεί μια μεγάλη δύναμη με ηγεμονικές βλέψεις και επεκτατικές τάσεις. Παράλληλα, διακατέχεται από μια μόνιμη ανασφάλεια, αποτέλεσμα σε σημαντικό βαθμό και της ιστορικής εμπειρίας. Στις πιθανές εξηγήσεις για τη συμπεριφορά της ρωσικής ηγεσίας περιλαμβάνονται η πικρία για το πρόσφατο παρελθόν και η νοσταλγία της περιόδου όπου η Ρωσία/ΕΣΣΔ ήταν μια από τις δύο υπερδυνάμεις, η επιθυμία αποκατάστασης της ρωσικής επιρροής και γοήτρου, αλλά και η κατοχύρωση διαχρονικών ρωσικών ζωτικών συμφερόντων.

* Δώστε μας το στίγμα της Ουκρανίας: Ποια η εθνική της ταυτότητα;

- Η Ουκρανία είναι εν πολλοίς ένα τεχνητό κράτος, που αποτελείται από εδάφη και πληθυσμούς που στο παρελθόν αποτελούσαν τμήματα της Ρωσικής και της Αυστρο-Ουγγρικής Αυτοκρατορίας. Βεβαίως, μετά από αρκετές δεκαετίες ύπαρξης ενός ουκρανικού έθνους, είτε ως τμήμα της Σοβιετικής Ένωσης, είτε ως ανεξάρτητο κράτος μετά το 1991, υπάρχει πλέον μια σχετική αίσθηση εθνικής ταυτότητας για σημαντικό μέρος του πληθυσμού. Ετσι, παρά τις όποιες διαιρέσεις (γλωσσικές, θρησκευτικές, ή άλλες), οι εσωτερικοί δεσμοί και τα συμφέροντα τρίτων χωρών ήταν μέχρι σήμερα ισχυρότερα των όποιων ενδο-ουκρανικών διαφορών. Θα πρέπει να εκτιμηθεί εκ νέου αν οι κεντρομόλες δυνάμεις συνεχίζουν να υπερισχύουν των φυγόκεντρων τάσεων. Η πιθανότερη απάντηση είναι «ναι», αλλά είναι ακόμη νωρίς για να αξιολογηθεί το κατά πόσον έχει διαρραγεί ο ψυχικός δεσμός των δύο κύριων κοινοτήτων που αποτελούν τον πληθυσμό της χώρας. Οι επόμενοι μήνες θα είναι προφανώς κρίσιμοι.

* Πόσο σημαντική είναι η Ουκρανία για την Ευρώπη και τη Ρωσία;

- Για την Ε.Ε., η «Πολιτική Γειτονίας» δεν αποτελεί υψηλή προτεραιότητα, ούτε τα απαραίτητα κονδύλια είναι διαθέσιμα. Εύκολα μπορεί να εικάσει βεβαίως κανείς, ότι ο οικονομικός ηγεμόνας της Ένωσης θα ήθελε να αποκτήσει προνομιακή πρόσβαση (με χαμηλό κόστος για τον ίδιο) στη δυνητικά σημαντική ουκρανική αγορά. Αντίθετα, για τη Ρωσία το διακύβευμα είναι πολύ σημαντικότερο, καθώς για τη Μόσχα η Ουκρανία είναι σημαντική τόσο για ιστορικούς (το Κίεβο θεωρείται το λίκνο του ρωσικού έθνους) και στρατηγικούς όσο και για ψυχολογικούς λόγους. Στο μυαλό της ρωσικής ελίτ, απώλεια του «ελέγχου» επί της Ουκρανίας (με τη σημαντική ναυτική βάση της Σεβαστούπολης στην Κριμαία, τη μεγάλη αγροτική παραγωγή και τον ρόλο του διαδρόμου για το ρωσικό φυσικό αέριο) θα σήμαινε το τέλος της Ρωσίας ως μεγάλης δύναμης.

* Πώς και γιατί φτάσαμε ως εδώ; Πρόκειται όντως για έναν «ακήρυχτο πόλεμο» στο επίκεντρο του οποίου είναι η ενέργεια;

- Η ενέργεια αποτελεί μια κεντρική μεταβλητή στις σχέσεις Ευρώπης-Ρωσίας (αλλά και Ρωσίας-Ουκρανίας, που αποτελεί τη βασική διαμετακομιστική οδό μεταφοράς ρωσικού φυσικού αερίου προς την Ευρώπη). Σημαντικό μέρος των ευρωπαϊκών ενεργειακών αναγκών (ιδιαίτερα σε φυσικό αέριο, σε ποσοστό που φθάνει το 30-35% συνολικά και το 57-58% για την Ελλάδα και πολύ υψηλότερα ποσοστά για τη Βουλγαρία και τις Βαλτικές Δημοκρατίες) θα συνεχίσει να καλύπτεται από τη Ρωσία. Αν και η Ε.Ε. επιθυμεί να κατοχυρώσει την ενεργειακή ασφάλειά της μέσω της απόκτησης περισσοτέρων του ενός βασικών ενεργειακών προμηθευτών.

Οι ενεργειακές διαφωνίες Μόσχας-Κιέβου του 2006 και 2009 προκάλεσαν προβλήματα και στη ροή φυσικού αερίου προς ευρωπαϊκές χώρες. Το φυσικό αέριο αποτελεί βασικό εργαλείο άσκησης πιέσεων (ή παροχής κινήτρων) της Ρωσίας προς την Ουκρανία.

Μια νέα ενεργειακή κρίση θα έχει σημαντικό κόστος για αρκετές ευρωπαϊκές χώρες που θα βρεθούν χωρίς επαρκές φυσικό αέριο αλλά και για τη Ρωσία που θα απωλέσει σημαντικά έσοδα από εξαγωγές. Σε κάθε περίπτωση, η Ε.Ε. θα επιδιώξει να μειώσει –μεσο-μακροπρόθεσμα- ακόμη περισσότερο την εξάρτησή της από το ρωσικό φυσικό αέριο, αλλά δεν υπάρχουν πολλές προφανείς επιλογές, αφού το φυσικό αέριο της Ανατολικής Μεσογείου (τουλάχιστον οι ποσότητες που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι σήμερα) δεν ξεπερνά το 2% των συνολικών ευρωπαϊκών αναγκών. Μια πιθανή συμπληρωματική πηγή προμήθειας φυσικού αερίου θα μπορούσε να είναι το Ιράν εφόσον οριστικοποιηθεί η ομαλοποίηση των σχέσεων της χώρας αυτής με τη Δύση.

* Ποιες είναι οι ρωσικές επιδιώξεις; Με δεδομένο δε ότι καθημερινά οι δυνάμεις του Πούτιν δημιουργούν τετελεσμένα, πόσο πιθανό είναι πλέον να παραιτηθεί η Μόσχα από τις αξιώσεις της; Καθώς δε, ουδείς αμφιβάλλει για το αποτέλεσμα του σημερινού δημοψηφίσματος στην Κριμαία, συμφωνείτε με την άποψη ότι οδεύουμε σε μια «ντε φάκτο» διχοτόμηση της χώρας;

- Ευρώπη, ΗΠΑ και Ρωσία αντιμετωπίζουν σοβαρές δυσκολίες στο να ξεπεράσουν στερεότυπα και «ψυχροπολεμικές» αντιλήψεις του παρελθόντος και να οικοδομήσουν μια εταιρική σχέση με βάση τα συμφέροντα και τις στρατηγικές επιδιώξεις του παρόντος και του μέλλοντος. Η αίσθηση ότι ΗΠΑ και Ρωσία είναι ισοβαρείς παίκτες στην παγκόσμια σκακιέρα είναι προφανώς ανακριβής. Εξίσου ανακριβής όμως αποδείχθηκε και η εκτίμηση ορισμένων κέντρων εξουσίας στην Ουάσιγκτον ότι η Ρωσία στερείται διεθνούς ρόλου και επιρροής. Προβλήματα προκαλεί και η αδυναμία της Ε.Ε. να διαμορφώσει μια κοινή θέση έναντι της Ρωσίας λόγω των πολύ διαφορετικών ιστορικών εμπειριών, αλλά και σημερινών πολιτικών και οικονομικών- ενεργειακών συμφερόντων των χωρών μελών της Ένωσης.

Ενθαρρυμένος από τη διπλωματική διελκυστίνδα γύρω από την εμφύλια σύγκρουση στη Συρία (όπου η Μόσχα φάνηκε καθαρά να κερδίζει τον πρώτο γύρο), ο Βλαντίμιρ Πούτιν θεωρεί ότι μπορεί να επιβάλλει την αναγνώριση της Δύσης για τον κεντρικό ρόλο της Μόσχας επί αυτού που θεωρεί ως ζώνη επιρροής της Ρωσίας, δηλαδή του πρώην σοβιετικού χώρου (πλην των 3 βαλτικών δημοκρατιών). Θεωρώντας ότι έχει το πάνω χέρι στην κρίση της Ουκρανίας, παίζει ένα σκληρό «παιγνίδι πόκερ» με την προσάρτηση της Κριμαίας (ρωσικού εδάφους μέχρι το 1954 και με πλειοψηφία ρωσικής καταγωγής κατοίκων) και διαπραγμάτευσης για το μέλλον της υπόλοιπης Ουκρανίας στη συνέχεια. Πιθανώς να είναι διατεθειμένος να αποδεχθεί την πολιτική ουδετερότητα («φινλανδοποίηση») της Ουκρανίας.

Πάντως, η απόσχιση και εν συνεχεία προσάρτηση της Κριμαίας θα δημιουργούσε ένα επικίνδυνο προηγούμενο για την ίδια την πολυεθνοτική Ρωσία, που έχει κάθε συμφέρον να αποφύγει αυτή την ολισθηρή πορεία που ξεκίνησε από τη Δύση στο Κόσοβο και συνεχίστηκε από τη Μόσχα στην Αμπχαζία και τη Νότια Οσσετία. Επιπλέον, ήδη οι πρώην σοβιετικές δημοκρατίες που έχουν σημαντικές ρωσικές μειονότητες στο έδαφός τους (αλλά και η Κίνα με τα δικά της προβλήματα με τους Ουιγούρους) αισθάνονται αρκετά άβολα με τις κινήσεις της Μόσχας.

* Τι θέλουν οι ΗΠΑ στην περιοχή και τι οι Γερμανοί; Αν αποκλείσουμε το ενδεχόμενο μιας στρατιωτικής επέμβασης, κατά πόσο οι διπλωματικές και οικονομικές κυρώσεις της Δύσης μπορούν να φέρουν ουσιαστικά αποτελέσματα;

- Οι ΗΠΑ διαδραμάτισαν κεντρικό ρόλο στην προσπάθεια ανάσχεσης της Ρωσίας στη μετα-σοβιετική εποχή και προσπάθησαν να μειώσουν τη ρωσική επιρροή, αυξάνοντας παράλληλα τη δική τους σε περιοχές όπως η Μαύρη Θάλασσα και ο Καύκασος, αλλά και στην Κεντρική Ασία. Ιδιαίτερα στην Ουκρανία και τη Γεωργία στήριξαν ενεργά τα φιλοδυτικά κινήματα και προώθησαν την ένταξη των χωρών αυτών στο ΝΑΤΟ. Η στρατηγική τους δέχθηκε ισχυρό πλήγμα με τον πόλεμο μεταξύ Ρωσίας και Γεωργίας το 2008, αλλά και την άρνηση των περισσοτέρων ευρωπαϊκών χωρών να συζητήσουν την περαιτέρω διεύρυνση του ΝΑΤΟ προς Ανατολάς. Παρά την πολιτική επανεκκίνησης των αμερικανο-ρωσικών σχέσεων που προώθησε ο πρόεδρος Ομπάμα, δεν έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος καθώς σε σημαντικά κέντρα λήψης αποφάσεων και στις δυο πλευρές εξακολουθούν να κυριαρχούν ψυχροπολεμικές αντιλήψεις. Οι ΗΠΑ διατηρούν και σήμερα ένα ενεργό ενδιαφέρον για τον πρώην σοβιετικό χώρο, αλλά ο στρατηγικός προσανατολισμός τους είναι πλέον σαφέστατα προς την Ασία.

Η Γερμανία προφανώς ενδιαφέρεται για τη δυνητικά μεγάλη ουκρανική αγορά και υποστήριξε την ουκρανική αντιπολίτευση αλλά μετά τα αρχικά στάδια της κρίσης, υιοθέτησε μια πιο προσεκτική και συμβιβαστική στάση, λαμβάνοντας υπόψη τα μεγάλα οικονομικά και ενεργειακά συμφέροντα με τη Ρωσία.

Σε περίπτωση περαιτέρω κλιμάκωσης, η Ευρώπη (αλλά και οι ΗΠΑ) δεν έχουν τρόπους ουσιαστικής αντίδρασης (πέραν συμβολικών κινήσεων), καθώς η οικονομική και ενεργειακή αλληλεξάρτηση με τη Ρωσία μειώνει σημαντικά τα περιθώρια ελιγμών (όπως άλλωστε συνέβη και στην περίπτωση της Γεωργίας το 2008). Αν δεν βρεθεί σχετικά γρήγορα μια συμβιβαστική λύση (που πάντως γίνεται όλο και πιο δύσκολη λόγω της επιμονής της Ρωσίας για δημιουργία τετελεσμένων στην Κριμαία) που θα αποτρέψει την κλιμάκωση της αντιπαράθεσης, θα οδηγηθούμε μοιραία σε έναν φαύλο κύκλο δράσεων/αντιδράσεων που θα έχουν κόστος για όλους τους εμπλεκόμενους.

* Μπορείτε να κάνετε μια πρόβλεψη για τη συνέχεια; Και τι μπορεί να σημαίνουν όλα αυτά, πρώτα για τους Έλληνες οι οποίοι ζουν στην Ουκρανία και κατά δεύτερο για τα ελληνικά συμφέροντα;

- Κανένα πιθανό σενάριο δεν είναι αισιόδοξο, εφόσον το δημοψήφισμα οδηγήσει σε άμεση προσάρτηση της Κριμαίας στη Ρωσική Ομοσπονδία. Μια τέτοια εξέλιξη θα επηρεάσει αρνητικά τις σχέσεις ΕΕ/ΗΠΑ-Ρωσίας και θα χρειαστεί μεγάλη προσπάθεια από όλες τις εμπλεκόμενες πλευρές για αποτελεσματική διαχείριση των συνεπειών της κρίσης. Ουδείς θα ωφεληθεί από μια νέα ανάφλεξη, αλλά πάντοτε υπάρχει ο κίνδυνος ατυχημάτων ή λανθασμένων υπολογισμών. Η σημαντικότερη προτεραιότητα θα πρέπει να είναι μια στρατηγική συνεννόηση με τη Ρωσία με στόχο την αμοιβαίως επωφελή κωδικοποίηση των σχέσεων, με τρόπο που να λαμβάνει υπόψη και τα συμφέροντα των δύο πλευρών και τον συσχετισμό ισχύος, αλλά και τις αρχές πάνω στις οποίες έχει οικοδομηθεί η Ε.Ε.

Οι ελληνικής καταγωγής κάτοικοι της Ουκρανίας δεν φαίνεται να βρίσκονται στο στόχαστρο καμίας πλευράς και ασφαλώς η προστασία των δικαιωμάτων των μειονοτήτων θα πρέπει να αποτελέσει υψηλή προτεραιότητα, αλλά σε συνθήκες υψηλής εσωτερικής έντασης πολλά δυσάρεστα θα μπορούσαν να συμβούν. Οι εξελίξεις ίσως να επηρεάσουν αρνητικά τις ελληνικές επενδύσεις στην Ουκρανία ή τον ελληνικό τουρισμό (σε περίπτωση που επιβληθούν κυρώσεις στη Ρωσία). Στο δε ενεργειακό τομέα αναφερθήκαμε παραπάνω. Είναι, ωστόσο, νωρίς για τέτοιου είδους εκτιμήσεις. Πάντως, στο πλαίσιο της άσκησης των καθηκόντων της προεδρίας της ΕΕ, και με δεδομένη την καλή σχέση Αθήνας-Μόσχας, θα μπορούσε ενδεχομένως η Ελλάδα να διεκδικήσει ουσιαστικότερο ρόλο.