Ας δούμε τι γίνεται με τον φώσφορο. Αρχικά πρέπει να πούμε ότι τα παγκόσμια αποθέματά του είναι γενικά περιορισμένα. Δεδομένου ότι το στοιχείο είναι απαραίτητο στα φυτά, πρέπει να δούμε πώς θα μειώσουμε τη χρήση χωρίς να μειώσουμε την παραγωγή. Ο φώσφορος γενικά δεν εκπλύνεται από το έδαφος, ούτε αποδεσμεύεται στην ατμόσφαιρα όπως το άζωτο. Μεταφέρεται όμως με τα σωματίδια του εδάφους και καταλήγει στα επιφανειακά νερά δημιουργώντας ευτροφισμούς που καταστρέφουν τη ζωή σε αυτά. Προφανώς ο περιορισμός της απορροής νερού και της διάβρωσης περιορίζουν το φαινόμενο.
Στην εφαρμογή στο χωράφι. Αναλύσεις εδάφους πριν από την εφαρμογή για να διαπιστωθεί η ανάγκη των καλλιεργειών είναι το πρώτο βήμα περιορισμού της χρήσης. Πρέπει να αυξήσουμε τον βαθμό απόδοσης της εφαρμογής φωσφόρου και να περιορίσουμε τη διάβρωση, ώστε να επιτύχουμε τους στόχους μείωσης των λιπασμάτων και της απώλειας θρεπτικών στοιχείων που θέτει το πρόγραμμα, αλλά και η νέα ΚΑΠ. Μέθοδοι εντοπισμένης εφαρμογής μπορούν να συμβάλουν στην αύξηση της απόδοσης χρήσης του φωσφόρου.
Με το άζωτο τα πράγματα είναι πολυπλοκότερα και δυσκολότερα. Το άζωτο παρασκευάζεται με χρήση κυρίως φυσικού αερίου με σύνθεση από το άζωτο της ατμόσφαιρας. Χρειαζόμαστε περισσότερο από ένα κιλό πετρελαίου (τα παλιότερα εργοστάσια θέλαν 2 κιλά πετρελαίου, αλλά η απόδοση βελτιώθηκε) για να παράγουμε 1 κιλό αζώτου. Επομένως έχουμε σημαντικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου από την αρχική κατασκευή των αζωτούχων λιπασμάτων. Σε αυτά προστίθενται η διακίνηση και η εφαρμογή στο χωράφι. Το άζωτο όμως αντίθετα με τον φώσφορο δεν δεσμεύεται από το έδαφος, αλλά μετατρέπεται σε διάφορες μορφές με τη βοήθεια μικροοργανισμών του εδάφους. Τα παραγόμενα ιόντα είτε απορροφώνται από τα φυτά (κυρίως νιτρικά, αλλά και λιγότερο αμμωνιακά), είτε αποδεσμεύονται στην ατμόσφαιρα σε μορφή αμμωνίας (συμβάλλει στη δημιουργία όξινης βροχής) ή οξειδίων του αζώτου (που είναι αέρια του θερμοκηπίου και μάλιστα πολύ δραστικότερα από το διοξείδιο του άνθρακα), είτε εκπλύνονται (κυρίως τα νιτρικά) προς τα βαθύτερα στρώματα του εδάφους με το νερό που στραγγίζει καταλήγοντας τελικά στα υπόγεια νερά που τα ρυπαίνουν και τα κάνουν ακατάλληλα να τα πίνουμε (το γνωστό πρόβλημα νιτρορρύπανσης που έχει χρησιμοποιηθεί από τους πολιτικούς μας για επιδοτήσεις). Σημειώστε ότι το 2017 οι εκπομπές υποξειδίου του αζώτου στην ατμόσφαιρα από τη γεωργία ήταν το 3,9% των συνολικών εκπομπών της Ε.Ε.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η αζωτούχος λίπανση είναι ένας κύριος παράγων επίτευξης των σημερινών υψηλών αποδόσεων της γεωργίας. Είναι γνωστό ότι η απόδοση της χρήσης του (ποσότητα που καταλήγει στα φυτά από τη συνολικά εφαρμοζόμενη στο χωράφι) είναι κάτω από το 65%. Επομένως υπάρχουν αρκετές δυνατότητες αύξησης της απόδοσης για να μειώσουμε τις αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Εφαρμογή με την άρδευση, εντοπισμένη εφαρμογή, σταδιακή εφαρμογή, λιπάσματα αργής αποδέσμευσης αυξάνουν την απόδοση. Αύξηση της οργανικής ουσίας του εδάφους αυξάνει τη δέσμευση και μειώνει την έκπλυση ή αποδέσμευση. Χρήση οργανικών υλικών από εκτροφές ζώων ή ανακύκλωση (μεθανική ζύμωση) μπορούν να καλύψουν μέρος ή το σύνολο των αναγκών των καλλιεργειών. Χρήση ψυχανθών σε αμειψισπορές ή ως καλλιέργειες φυτοκάλυψης δεσμεύουν άζωτο από την ατμόσφαιρα και μειώνουν την ανάγκη προσθήκης αζώτου με τα λιπάσματα. Ένα στοιχείο που συνήθως παραβλέπουμε είναι τα νιτρικά των υπόγειων υδάτων που χρησιμοποιούμε. Με νερά γεωτρήσεων να περιέχουν 70 και 100 χιλιοστά του γραμμαρίου νιτρικά, τότε με τα 500 ή 700 κ.μ. νερού που εφαρμόζουμε προσθέτουμε στο έδαφος κοντά στα 10 κιλά άζωτο που καλύπτουν μεγάλο μέρος των απαιτήσεων της καλλιέργειας.
Οι νέες τεχνολογίες, όπως η γεωργία ακριβείας με την εφαρμογή των αζωτούχων λιπασμάτων με βάση την επάρκεια αζώτου, όπως φαίνεται από το χρώμα της φυτείας, μπορούν να μειώσουν ουσιαστικά τις εφαρμοζόμενες ποσότητες και να αυξήσουν την απόδοση της χρήσης του από τα φυτά.
Υπάρχει επομένως ένα οπλοστάσιο από εργαλεία στη διάθεση των αγροτών για να επιτύχουν τους στόχους. Η Ε.Ε. θα δημιουργήσει ένα ολοκληρωμένο σχέδιο διαχείρισης των θρεπτικών στοιχείων για να βοηθήσει τους αγρότες να επιτύχουν τις ζητούμενες μειώσεις και φυσικά να περιορίσουν τις αρνητικές επιπτώσεις στο περιβάλλον.
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι για να επιτύχει η Ε.Ε. τους στόχους της για οικονομία μηδενικών εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου πρέπει να συμβάλει και ο γεωργικός τομέας, ο οποίος προκαλεί το 10,5% των συνολικών εκπομπών. Οι αγρότες μας θα πρέπει να συνεργαστούν και να συμβάλουν σε αυτόν τον στόχο. Όπως ανέφερα συνοπτικά, υπάρχουν δοκιμασμένες πρακτικές που μπορούν να πετύχουν τα επιθυμητά αποτελέσματα χωρίς ουσιαστική μείωση των αποδόσεων. Ένα ερώτημα που πρέπει να τεθεί είναι: Ποιος θα συμβουλεύσει τους αγρότες για να πετύχουν αυτές τις μειώσεις χωρίς να υποστούν οι ίδιοι ζημιά; Θα βασιστούμε στις συμβουλές των καταστημάτων πώλησης εφοδίων ή θα αναπτύξουμε ένα σύστημα γεωργικών εφαρμογών; Δύσκολο θέμα για την ηγεσία του ΥΠΑΑΤ και της τοπικής αυτοδιοίκησης.

Γράφει ο Φάνης Γέμτος,
γεωπόνος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας