Αυτό είχε ως αποτέλεσμα από το 16ο αιώνα ν’ αρχίσουν ν’ αναπτύσσονται, καθώς οι κάτοικοι ασχολούνταν με την υφαντική και το εμπόριο των μεταξωτών και βαμβακερών υφασμάτων. Σε μέγιστη μάλιστα ακμή έφτασαν τα τελευταία σαράντα χρόνια πριν από την επανάσταση του 1821. Ήταν επόμενο λοιπόν όσοι ασχολούνταν κυρίως με το εμπόριο να μάθαιναν γράμματα. Γι’ αυτό και ίδρυσαν σχολεία πρωτοβάθμια, στα οποία φοιτούσαν τα αγόρια του χωριού. Στο τέλος μάλιστα του 18ου αιώνα στη Ραψάνη και στα Αμπελάκια λειτούργησαν σχολές ανώτερης εκπαίδευσης.
Το σχολικό κτίριο στην Κρανιά μέχρι το 1822 βρισκόταν στη θέση του σημερινού, οπότε ο πασάς της Θεσσαλονίκης Αβδουλαβούτ, επειδή οι Κρανιώτες επαναστάτησαν, το έκαψε μαζί με το χωριό, εκτός από τις δυο εκκλησιές. Τότε οι Κρανιώτες μετανάστευσαν στη Νιγρίτα κι αλλού. Στο χωριό έμειναν μόνον 80 περίπου οικογένειες. Οι λίγες όμως αυτές οικογένειες παρά την καταστροφή δε θέλησαν να στερήσουν τα παιδιά τους από τη βασική μόρφωση. Στη θέση του σημερινού ναού της Παναγίας υπήρχε μοναστήρι, στο οποίο τον 10ο μ.Χ αιώνα είχαν μονάσει οι ιδρυτές της μονής Ιβήρων Ιωάννης και Ευθύμιος. Κάποια στιγμή πριν από το 17ο αιώνα το μοναστήρι έπαψε να λειτουργεί. Οι Κρανιώτες λοιπόν μετά το 1822 διαμόρφωσαν σε σχολείο τα κελιά του μοναστηριού, που βρίσκονταν στη βορινή πλευρά του αύλειου χώρου της Παναγίας. Εκεί τα Κρανιωτόπουλα μάθαιναν τα στοιχειώδη γράμματα μέχρι το 1906, οπότε χτίστηκε κανονικό σχολείο.
Πρώτη συγκεκριμένη αναφορά στο σχολείο της Κρανιάς, που λειτουργούσε ως αλληλοδιδακτικό, γίνεται σε μια ενθύμηση της 13/11/1865, γραμμένη από τον Κρανιώτη δάσκαλο Κωνσταντίνο Βασιλείου, ο οποίος αργότερα έγινε ιερέας και πήρε το επίθετο Παπαβασιλείου.
Το καινούριο κτίριο χτίστηκε με βάση ένα από τα 4 λιθογραφημένα σχέδια σχολικών κτηρίων, που σχεδιάστηκαν το 1895 με εντολή του πρωθυπουργού Χ. Τρικούπη από το μηχανικό Δημήτριο Καλλία. Τα σχέδια είχαν ως πρότυπο το νεοκλασικό κτήριο του πανεπιστημίου Αθηνών. Με βάση τα σχέδια αυτά την περίοδο 1898-1911 κατασκευάστηκαν 407 νεοκλασικά σχολεία «τύπου Καλλία» σ’ όλη την τότε Ελλάδα. Αλλά, μολονότι τα περισσότερα χρηματοδοτήθηκαν από το κράτος, επικράτησε να ονομάζονται «Σχολεία Συγγρού», επειδή 40-50 από αυτά, ανάμεσά τους και το σχολείο της Κρανιάς Ολύμπου, χρηματοδοτήθηκαν από μια δωρεά 750.000 δρχ., που άφησε με διαθήκη του το 1896 ο Ανδρέας Συγγρός, για να χτιστούν αποκλειστικά σχολεία. Τα ελάχιστα σχολεία τύπου Καλλία, που σώζονται σήμερα, αποτελούν σημαντικό κομμάτι της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής μας κληρονομιάς.
Τα περισσότερα από αυτά τα σχολεία ήταν πλινθόκτιστα. Το διτάξιο όμως σχολείο της Κρανιάς είναι πετρόχτιστο. Έχει τετράγωνο σχήμα με προσανατολισμό από βορρά προς νότο. Έχει δυο αυλές, μια μικρή στα βόρεια, όπου βρίσκεται και η είσοδος, και μια μεγαλύτερη νότια. Επειδή το σχολείο χτίστηκε σε επικλινή θέση, οι Κρανιώτες, για να δημιουργήσουν τη μεγάλη αυλή, έχτισαν τοίχο πέτρινο ύψους 10 μέτρων. Εσωτερικά αποτελείται από μια μεγάλη και μια μικρότερη αίθουσα, μια είσοδο κι ένα γραφείο δασκάλων. Τα παράθυρά του πολλά και ψηλά κάνουν τις αίθουσες πολύ φωτεινές.
Το σχολείο λειτούργησε μέχρι τις 13/10/1943, οπότε οι νεοβάρβαροι Γερμανοί έκαψαν το χωριό μαζί με το σχολειό. Μόνο τις δυο εκκλησιές άφησαν όρθιες. Κι οι Κρανιώτες ακόμα αναρωτιούνται. Γιατί το σχολειό; Δεν άφησαν όμως τα παιδιά τους αγράμματα. Μέχρι το 1953 χρησιμοποίησαν ως σχολειό τον πρόναο του ναού της Παναγίας. Τη χρονιά εκείνη οι κοινοτάρχες του χωριού πέτυχαν να πείσουν το πάμπτωχο τότε ελληνικό κράτος να αποκαταστήσει το σχολειό, που τα ντουβάρια του είχαν μείνει όρθια. Κι έτσι το 1953-4 τα Κρανιωτόπουλα, ανάμεσά τους κι εγώ, φοίτησαν σε κανονικό σχολείο έχοντας δασκάλους-ήρωες. Το σχολειό έπαψε να λειτουργεί το 1983, καθώς δεν υπήρχαν πια παιδιά, αφού οι Κρανιώτες είχαν μετοικίσει. Οι κοινοτάρχες τότε παραχώρησαν το σχολείο στο δραστήριο ‘Πολιτιστικό σύλλογο’, ο οποίος για πάνω από 20 χρόνια το χρησιμοποίησε ως λέσχη ποικίλων δραστηριοτήτων για παιδιά και ενήλικες ( Διαλέξεις, συνεδριάσεις, εκλογικό κέντρο, αναγνωστήριο, παιχνιδότοπο κ.λπ.).
Όμως μετά το 2000 η στέγη ιδιαίτερα άρχισε να παρουσιάζει προβλήματα. Έπρεπε να γίνουν εργασίες επισκευής και συντήρησης. Γι’ αυτό κι ο Σύλλογος έπαψε να το χρησιμοποιεί. Αλλά η κοινότητα που νοιάζονταν για το σχολειό της δεν υπήρχε πια. Είχαν δημιουργηθεί οι δήμοι. Ο Δήμαρχος Κάτω Ολύμπου Ν. Βαλσαμόπουλος είδε το πρόβλημα, προκήρυξε διαγωνισμό, αλλά ο εργολάβος που ανέλαβε την επισκευή αποδείχτηκε αναξιόπιστος κι εγκατέλειψε το έργο. Ο διάδοχος όμως καλλικρατικός Δήμαρχος Τεμπών δε νοιάζεται για την επισκευή του. Το έχει εγκαταλείψει στη μοίρα του. Σε λίγα χρόνια το νεοκλασικό κτήριο «τύπου Καλλία» δε θα υπάρχει.
Από εκείνα τα σχολεία, που αποτελούν σημαντικό κομμάτι της αρχιτεκτονικής και πολιτιστικής κληρονομιάς του τόπου, απ’ όσο ξέρω, έχουν σωθεί σ’ ολόκληρη τη Θεσσαλία μόνον τέσσερα, στο Καστράκι Καλαμπάκας, στη Ρεντίνα και στο Καροπλέσι Καρδίτσας και στην Κρανιά Ολύμπου. Αλλά, ενώ οι Δήμαρχοι των τριών χωριών της Δ. Θεσσαλίας φρόντισαν πρώτα να κηρυχθούν τα κτήρια ‘διατηρητέα μνημεία του νεότερου ελληνισμού’ κι ύστερα, αφού τα αναπαλαίωσαν, να τα μετατρέψουν σε μουσεία και πολιτιστικά κέντρα, ο Δήμαρχος Τεμπών το σχολείο της δικής του ευθύνης το αφήνει να καταρρεύσει. Παρασυρμένος φαίνεται από τη λαϊκίστικη λογική της εποχής στρέφει την προσοχή του πιο πολύ στη διοργάνωση γιορτών, όπως «γιορτή της πίτας, της κότας, του ακτινιδίου, του σκόρδου, της σαρδέλας, του πλάτανου, της φτέρης!..», όπου κυριαρχούν τα τουρκομπαρόκ τραγούδια και τα συρτοτσιφτετέλια, κι όχι στην ανύψωση του πολιτιστικού επιπέδου των δημοτών του και στη διαφύλαξη της πραγματικής πολιτιστικής κληρονομιάς. Το αιωνόβιο αρχιτεκτονικό μνημείο της Κρανιάς δε βρίσκεται στο πολιτισμικό του οπτικό πεδίο. Εξάλλου βρίσκεται στην Κρανιά, ένα παρακατιανό ίσως γι’ αυτόν χωριό, κι όχι στον Πυργετό π.χ, ή στο Μακρυχώρι, τους Γόννους κλπ.
Η ευθύνη για την αποκατάσταση του σχολειού ανήκει αποκλειστικά στο Δήμαρχο. Οφείλει να κινητοποιήσει τους αρμόδιους φορείς. Γι’ αυτό εκλέγεται. Ο Δήμαρχος Ρεντίνας, περήφανος για το σχολειό του, βρήκε τα χρήματα και το αναπαλαίωσε. Καιρός είναι να στρέψει την προσοχή του στο πρόβλημα.
Γιάννης Μπασλής δρ.φ.
